Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Obecne ramy prawne systemu wsparcia uchodźców wojennych z Ukrainy są niedostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, z problemami zdrowotnymi lub z ograniczoną mobilnością
• Ciężar zapewnienia wsparcia uchodźcom z grup wrażliwych spoczywa na instytucjach publicznych - organizacje społeczne powinny zaś pełnić rolę pomocniczą 
• RPO Marcin Wiącek zwraca się do Prezesa Rady Ministrów o zainicjowanie niezbędnych  działań legislacyjnych w celu dostosowania systemu wsparcia uchodźców z Ukrainy do potrzeb osób z niepełnosprawnością, z problemami zdrowotnymi, seniorów, Romów i Romek oraz osób, które doświadczyły naruszeń prawa międzynarodowego

Rzecznik Praw Obywatelskich monitoruje sytuację uchodźców i uchodźczyń z Ukrainy, ze szczególnym uwzględnieniem grup wrażliwych, w tym osób z niepełnosprawnościami, osób pochodzenia romskiego, osób z problemami zdrowotnymi, w starszym wieku, a także tych, które doświadczyły tortur, przemocy seksualnej lub innych naruszeń prawa międzynarodowego. Z informacji docierających do RPO wynika, że mimo ogromnego zaangażowania administracji publicznej i organizacji pozarządowych dotychczasowe formy pomocy nie są adekwatne do rzeczywistych potrzeb. Wynika to głównie z braku systemowych rozwiązań pozwalających na skuteczną pomoc i włączenie do życia społecznego osób najbardziej narażonych na marginalizację społeczną.

Obecnie widać tendencję do ograniczania oferowanej pomocy i dążenia do usamodzielnienia uchodźców z Ukrainy, co wynika z ustawy z 15 maja 2024 r. o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa. Według RPO towarzyszyć temu powinien system kompleksowego wsparcia osób, które z przyczyn od siebie niezależnych mają trudności ze znalezieniem miejsca zakwaterowania, pracy czy miejsca w szkołach. Na konieczność wsparcia grup narażonych na wykluczenie i marginalizację wskazał Zastępca RPO w uwagach dla MSWiA do projektu ustawy zmieniającej, ale nie zostały one w pełni uwzględnione.

Dlatego Marcin Wiącek zwraca uwagę premiera Donalda Tuska na szczególnie trudną sytuację uchodźców z Ukrainy, którzy z obiektywnych przyczyn nie są w stanie osiągnąć samodzielności i polegają na formach pomocy zapewnianych przez administrację publiczną i organizacje pozarządowe. System wsparcia regulowany ustawą z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym nie wystarcza do skutecznego zapewnienia pomocy uchodźcom z grup szczególnie wrażliwych.

Obecne ramy prawne regulujące system wsparcia uchodźców z Ukrainy są niedostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, z problemami zdrowotnymi lub ograniczoną mobilnością. Do RPO wpłynęła np. skarga na trudności w zakwaterowaniu ewakuowanych obywateli Ukrainy z niepełnosprawnościami oraz osób przewlekle chorych. Wynika z niej, że organizacje zajmujące się ewakuacją i relokacją uchodźców miały wielokrotnie dostawać informacje o braku dostępności miejsc noclegowych dostosowanych do potrzeb uchodźców z niepełnosprawnościami lub ciężko chorych (szczególnie problematyczne miało być zapewnienie tymczasowego zakwaterowania w Warszawie). A do Warszawy co dwa tygodnie przyjeżdża autobus medyczny z Charkowa z  osobami leżącymi, przewlekle chorymi oraz z niepełnosprawnościami.

Niestety, ciężar na recepcji, organizacji specjalistycznego transportu i miejsca zakwaterowania spoczywa na organizacjach pozarządowych. Z odpowiedzi wojewody na pismo RPO wynika, że przepisy nie przewidują możliwości uruchomienia i finansowania przez wojewodów obiektów zakwaterowania tymczasowego, dostosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami i wymagających stałej opieki.  Wojewodowie przy wyborze miejsc kierują się kryteriami wskazywanymi przez MSWiA, w których nie uwzględniono dostosowania budynków do potrzeb osób z niepełnosprawnością, z ograniczoną mobilnością lub przewlekle chorych.

Na Polsce jako stronie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych spoczywa m.in. obowiązek podjęcia wszelkich niezbędnych środków w celu zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa osób z niepełnosprawnościami w sytuacjach zagrożenia, w tym w trakcie konfliktu zbrojnego, w sytuacjach wymagających pomocy humanitarnej i w przypadku klęsk żywiołowych. Po analizie sprawozdania Polski z wdrażania Konwencji Komitet ONZ zalecił przyjęcie szczegółowych regulacji dotyczących zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami adekwatnego wsparcia w sytuacjach kryzysowych. Aktualizuje się to w sposób jaskrawy w dzisiejszych realiach zagrożenia.

Za niezbędne należy zatem uznać uzupełnienie - pod względem prawnym i organizacyjnym - systemu wsparcia w taki sposób, by potrzeby uchodźców z niepełnosprawnościami czy w złym stanie zdrowia były uznane i odpowiednio zabezpieczone. Nie może się to wciąż opierać  przede wszystkim na oddolnych inicjatywach organizacji pozarządowych. Dysponują one ograniczonymi zasobami finansowymi, kadrowymi i logistycznymi. Wraz z przedłużającym się konfliktem zbrojnym zmieniają się także potrzeby trafiających do Polski. Ciężar zapewnienia wsparcia uchodźcom należącym do grup wrażliwych spoczywa na instytucjach publicznych - organizacje społeczne powinny zaś pełnić rolę subsydiarną.

Niestety, zmiany funkcjonowania systemu wsparcia uchodźców z Ukrainy wprowadzane ustawą zmieniającą mogą powodować negatywne skutki. Ngosy wskazują, że dla osób z niepełnosprawnością, osób przewlekle chorych czy z ograniczoną mobilnością i starszych wiekiem, szczególnie negatywne konsekwencje ma uchylenie art. 13 ustawy o pomocy, umożliwiającego wypłatę świadczenia pieniężnego z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy. Zniesieniu tego rozwiązania powinny towarzyszyć odpowiednie analizy i opracowanie odpowiednich programów kompleksowego wsparcia, adekwatnego do zdiagnozowanych istniejących i przewidywanych potrzeb. Ponadto powinny być podjęte odpowiednie działania informacyjne wobec osób, które nie mogą zostać przeniesione z dotychczasowych miejsc pobytu do ośrodków zbiorowego zakwaterowania.

Podstawowym wyzwaniem pozostaje, że ustawa o pomocy wskazuje wyłącznie na możliwość, nie zaś obowiązek zapewnienia przez wojewodę pomocy polegającej na m.in. oferowaniu zakwaterowania zbiorowego czy zapewnieniu transportu. 

Wygaszaniu dotychczas dostępnych form pomocy powinny towarzyszyć kompleksowe programy wsparcia uchodźców z grup wrażliwych, którzy nie są w stanie znaleźć kwaterunku na wolnym rynku, dostosowane także do potrzeb tych, które nie mogą przenieść się do miejsc zbiorowego zakwaterowania. W przeciwnym wypadku rozwiązania z ustawy zmieniającej mogą skutkować bezdomnością oraz przedwczesnymi powrotami do Ukrainy.

Organizacje pozarządowe wskazały również na brak zaświadczeń lub innego rodzaju potwierdzenia przekroczenia granicy po 24 lutego 2022 r., gdy uchodźca nie dysponuje ważnym dokumentem podróży. W efekcie tym, którzy nie mają ważnego ukraińskiego paszportu, a zmierzają do innych państw UE, trudno wykazać, że należą do osób, które musiały opuścić Ukrainę w wyniku wojny. Niewydawanie takich zaświadczeń w praktyce ogranicza także dostęp do form wsparcia gwarantowanych na terytorium RP, jeżeli Polska jest dla nich krajem tranzytowym. Problem dotyczy głównie  ewakuujących się z terenów okupowanych, gdzie wprowadzono wymóg posiadania rosyjskiego paszportu. 

Innym przykładem niewydolności systemu jest trudna sytuacja osób ze społeczności romskiej, m.in. przebywających w punkcie recepcyjnym na dworcu kolejowym w Przemyślu. Wielu z nich zmaga się tam z trudnościami w znalezieniu miejsc stałego lub krótkoterminowego zakwaterowania, co powoduje, że są zmuszeni do nocowania na dworcu. Nie bez powodu to Romowie i Romki spotykają się z tymi trudnościami, bo są szczególnie narażone na stygmatyzację i marginalizację. 

RPO zwraca też uwagę na szczególną sytuację uchodźców i uchodźczyń z Ukrainy, którzy doświadczyli poważnych naruszeń prawa międzynarodowego (w tym tortur i innych form przemocy, w tym seksualnej). Nie zostało to uwzględnione w katalogu przesłanek uprawniających do zwolnienia z udziału w kosztach zakwaterowania i wyżywienia, co może ograniczać dostęp do pomocy. Nie ma też mechanizmu identyfikacji osób, które doświadczyły poważnych naruszeń prawa międzynarodowego. 

Zgodnie z „Podstawowymi zasadami i wytycznymi ONZ z 2005 r. dotyczącymi prawa do środka prawnego i reparacji dla ofiar rażących naruszeń międzynarodowych praw człowieka i poważnych naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego", państwa powinny podjąć odpowiednie środki w celu zapewnienia osobom, które doświadczyły poważnych naruszeń prawa międzynarodowego, bezpieczeństwa, dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego oraz prywatności. Konieczna wydaje się zatem analiza prawa pod kątem wdrożenia mechanizmów identyfikacji osób, które doświadczyły tortur, przemocy seksualnej oraz innych form naruszeń prawa międzynarodowego, przez instytucje państwowe i objęcia ich kompleksowym systemem wsparcia (w tym zwolnieniem z konieczności udziału w kosztach zakwaterowania).

Rzecznik zwraca się o zainicjowanie przez premiera niezbędnych działań legislacyjnych w celu dostosowania systemu wsparcia uchodźców z Ukrainy do potrzeb osób należących do grup wrażliwych, zwłaszcza osób z niepełnosprawnością, osób z problemami zdrowotnymi, osób starszych, Romów i Romek oraz tych, które doświadczyły naruszeń prawa międzynarodowego w czasie agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę.

Marcin Wiącek prosi premiera Donalda Tuska także o podjęcie działań doraźnych, które mogłyby polegać na wytycznych dla wojewodów, zobowiązujących do uwzględniania w działaniach pomocowych potrzeb osób należących do grup wrażliwych. Takie działania powinny być poprzedzone konsultacjami z organizacjami społecznymi wspierającym uchodźców z Ukrainy. Pozwoli to na skuteczną identyfikację wyzwań i potrzeb oraz poszanowanie godności oraz autonomii każdej osoby, której pomoc jest oferowana.

XI.543.445.2024