Biuletyn Informacji Publicznej RPO

7 stycznia 2025 r. odbyła się rozprawa przed Wielką Izbą Trybunału Sprawiedliwości UE w przedmiocie pytania prejudycjalnego Sądu Rejonowego dla Poznania-Stare Miasto dotyczącego statusu sędziów sądów powszechnych powołanych w latach 2018-2024 na wniosek wadliwie ukształtowanej Krajowej Rady Sądownictwa (sprawa C-521/21). W rozprawie wziął udział przedstawiciel Rzecznika Praw Obywatelskich.

Sprawa ma charakter precedensowy, bo dotychczas Trybunał Sprawiedliwości wypowiedział się tylko na temat statusu sędziów Sądu Najwyższego powołanych w tym trybie do dawnej Izby Dyscyplinarnej oraz do Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych. TSUE nie wypowiadał się natomiast w kwestii statusu sędziów sądów powszechnych, którzy stanowią zdecydowaną większość w grupie ponad 3000 sędziów powołanych na wniosek obecnej KRS.

W rozprawie wzięli udział powód, a także pełnomocnicy rządu polskiego, Komisji Europejskiej oraz Rzecznika Praw Obywatelskich. RPO reprezentował dr Janusz Roszkiewicz z Zespołu Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego Biura RPO.

Najważniejsze wątki pytania prejudycjalnego

Pytanie prejudycjalne Sądu Rejonowego dla Poznania-Stare Miasto dotyczyło w istocie czterech kwestii:

1. czy osoba powołana na urząd sędziowski na wniosek wadliwie ukształtowanej Krajowej Rady Sądownictwa jest sądem ustanowionym ustawą w rozumieniu prawa UE?
2. czy udział takiej osoby w składzie orzekającym upoważnia każdy ustanowiony ustawą sąd krajowy do samodzielnego wyłączenia takiej osoby ze składu orzekającego na podstawie art. 48 §1 pkt 1 Kodeksu postępowania cywilnego (o wyłączeniu sędziego z mocy prawa)?
3. czy sąd w takiej sytuacji może zignorować art. 26 §2-3 ustawy o SN zastrzegających Izbie Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego właściwość w sprawie wniosków o wyłączenie sędziego opartych na zarzucie „braku niezależności sądu lub niezawisłości sędziego”?
4. czy sąd może też pominąć wyrok TK z 2 czerwca 2020 r., P 13/19 stwierdzającego niekonstytucyjność art. 49 §1 Kodeksu postępowania cywilnego (o wyłączeniu sędziego na wniosek strony) w zakresie, w jakim pozwala wyłączyć sędziego z powodu wadliwości jego powołania. Wyrok ten może mieć bowiem odpowiednie zastosowanie do art. 48 §1 Kodeksu postępowania cywilnego.

Główne motywy stanowiska RPO

W wystąpieniu ustnym pełnomocnik RPO wskazał, że osoba powołana na urząd sędziowski na wniosek wadliwie ukształtowanej Krajowej Rady Sądownictwa jest sędzią, ale jego status jest obciążony wadą prawną, której waga wymaga indywidualnej oceny. Sam fakt powołania sędziego sądu powszechnego na wniosek obecnej Krajowej Rady Sądownictwa zdominowanej przez przedstawicieli parlamentu nie może prowadzić automatycznie do podważenia jego statusu sądu ustanowionego na mocy ustawy. Konieczna jest analiza dodatkowych okoliczności indywidualnych związanych z powołaniem i statusem takiego sędziego np. czy sąd uchylił uchwałę KRS będącą podstawą jego powołania, jak to miało miejsce w przypadku większości sędziów Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych.

Wskazał, że już w wyroku z 5 czerwca 2023 r. w sprawie C-204/21 Trybunał stwierdził niezgodność art. 26 § 2 ustawy o Sądzie Najwyższym z prawem UE. W konsekwencji sądy krajowe już teraz są upoważnione do pomijania tego przepisu bezpośrednio na podstawie art. 91 ust. 2 Konstytucji. Odpowiedź Trybunału na pytanie w tym zakresie nie jest już sądowi pytającemu niezbędna do rozpatrzenia sprawy.

Do badania legalności i niezależności sędziego bardziej adekwatne niż procedura z art. 48 §1 Kodeksu postępowania cywilnego są dwie inne procedury wyłączenia sędziego, które umożliwiają indywidualną ocenę każdego przypadku. Po pierwsze, procedura wyłączenia sędziego z powodu wątpliwości co do jego bezstronności (art. 49 Kodeksu postępowania cywilnego). Po drugie, istniejąca od 2022 roku procedura tzw. testu niezawisłości, umożliwiająca wyłączenie sędziego na wniosek strony na podstawie zarzutu wadliwości powołania, pod warunkiem wykazania, że miało ona negatywny wpływ na wynik sprawy (art. 42a Prawa o ustroju sądów powszechnych).

Pełnomocnik RPO zaznaczył, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2 czerwca 2020 r. (P 13/19), o którym mowa, dotyczył art. 49 Kodeksu postępowania cywilnego, a więc innego przepisu, który chce zastosować sąd pytający. W ocenie RPO to właśnie art. 49 k.p.c. jest bardziej adekwatną procedurą do badania niezależności i legalności powołania sędziego niż art. 48 §1 pkt 1 k.p.c. Zachowuje więc aktualność pytanie o dopuszczalność pominięcia wyroku TK stwierdzającego częściową niekonstytucyjność art. 49 k.p.c.

Należy podkreślić, że Trybunał Konstytucyjny w sentencji wyroku zakwestionował jedynie dopuszczalność wyłączenia sędziego „z powodu podniesienia okoliczności wadliwości powołania sędziego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa”. W ocenie Rzecznika, jeśli podstawą wyłączenia jest nie tylko wadliwość powołania sędziego, ale także inne okoliczności, świadczące o braku jego niezależności i bezstronności w konkretnej sprawie (o których mówił obszernie Sąd Najwyższy w uchwale trzech izb z 23 stycznia 2020 r., BSA I-4110-1/20 a także TSUE w wyrokach z 5 czerwca 2023 r., C-204/21 i z 21 grudnia 2023 r., C-718/21), to sąd może zastosować art. 49 k.p.c. bez narażania się na zarzut pominięcia wyroku Trybunału Konstytucyjnego.

W swoim wystąpieniu pełnomocnik RPO zwrócił też uwagę, że dotychczasowe orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości w sprawach związanych z praworządnością jest różnie interpretowane przez środowiska prawnicze w Polsce, dlatego wyrok w tej sprawie może mieć fundamentalne znaczenie dla przecięcia wszelkich wątpliwości.

Stanowisko pozostałych uczestników postępowania

Co istotne, także pełnomocnicy Komisji Europejskiej oraz rządu RP wskazywali na konieczność indywidualnego podejścia w ocenie statusu sędziów powołanych na wniosek wadliwie ukształtowanej Krajowej Rady Sądownictwa. O ile Komisja Europejska prezentowała takie stanowisko już wcześniej, o tyle rząd RP po raz pierwszy publicznie zaprezentował takie stanowisko.

Dalszy ciąg sprawy

Termin wydania wyroku przez Trybunał w tej sprawie nie jest znany. Rzecznik generalny powiadomił natomiast na rozprawie, że przedstawi swoją opinię 29 kwietnia 2025 r.

VII.510.76.2021