Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił Ministrowi Sprawiedliwości problemy stosowania środków zabezpieczających w postępowaniu karnym przeciw osobie niepoczytalnej, której nie można przypisać winy
• Z perspektywy pokrzywdzonego obecne rozwiązania należy ocenić krytycznie jako naruszające istotę konstytucyjnego prawa do sprawiedliwie ukształtowanej procedury

Postępowanie sądu ws. zastosowania środków zabezpieczających wobec osób niepoczytalnych różni się od klasycznego modelu procesu karnego. Podstawowym celem nie jest rozstrzyganie o winie, lecz zapewnienie bezpieczeństwa publicznego poprzez ocenę stopnia zagrożenia, jakie sprawca stwarza dla społeczeństwa.

Nie powinno to jednak powodować niezgodności tej formy postępowania karnego z przepisami Konstytucji (zwłaszcza art. 45 ust. 1 - prawo do sądu) oraz naruszeniem konstytucyjnych uprawnień uczestników procesu – pokrzywdzonego i osoby, wobec której orzekane są środki zabezpieczające.

Z perspektywy pokrzywdzonego obecne rozwiązania RPO ocenia krytycznie, ponieważ naruszają istotę konstytucyjnego prawa pokrzywdzonego do sprawiedliwie ukształtowanej procedury.  W ocenie RPO zasadne jest zatem przyznanie analogicznych albo zbliżonych do zawartych w postępowaniu w sprawach nieletnich uprawnień w sprawach karnych, w których sąd orzeka o umorzeniu postępowania i zastosowaniu środka zabezpieczającego. 

De lege ferenda pokrzywdzonemu powinno przysługiwać co najmniej prawo do zaskarżenia postanowienia sądu, inicjatywy dowodowej w zakresie kwestionowania opinii biegłych psychiatrów oraz aktywnego udziału w rozprawie. Pozwoliłyby to lepiej wyważyć interes społeczny i bezpieczeństwo publiczne z prawami jednostki, a jednocześnie w pełniejszy sposób zrealizować jeden z celów procesu karnego – uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności.

Z perspektywy niepoczytalnego sprawcy czynu zabronionego krytyka obecnych rozwiązań wiąże się z faktem, że pozycja tej osoby jest w istotny sposób zróżnicowana w zależności od momentu ujawnienia się niepoczytalności: gdy niepoczytalność ujawniono na etapie postępowania przygotowawczego sąd może wydać postanowienie, a gdy już po otwarciu przewodu sądowego, to sąd wydaje wyrok. 

W przypadku postanowienia wykonanie środka zabezpieczającego następuje natychmiast, a możliwość wstrzymania jego wykonania zależy od uznania sądu. Decyzja o niewstrzymaniu nie podlega zaskarżeniu, a zażalenie na postanowienie należy wnieść w 7 dni. W razie wydania wyroku jego wykonanie jest zawieszane do czasu uprawomocnienia się; strona ma 14 dni na apelację. 

Choć postanowienie i wyrok dotyczą tej samej materii to zapewniają zupełnie inny poziom ochrony praw procesowych. Osoby należące do tej samej kategorii prawnej są traktowane odmiennie, co narusza art. 32 i art. 78 Konstytucji, jak i jej art. 45 ust. 1. De lege ferenda konieczne jest zatem ujednolicenie procedury. 

Marcin Wiącek zwraca się do min. Waldemara Żurka o analizę tych problemów i rozważenie zainicjowania stosownych prac legislacyjnych. 

II.510.751.2025