Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawił senackiej komisji opinię ws. petycji nr P10-39/23, zmierzającej do umożliwienia referendarzom ubiegania się o powołanie na sędziego z pominięciem aplikacji
• W ocenie Marcina Wiącka petycja zasługuje na rozważenie z pewnymi modyfikacjami uwzględniającymi specyfikę zawodu referendarza, którego doświadczenia nie są równoważne z doświadczeniami adwokata, radcy prawnego i notariusza 

Swą opinię RPO przekazał przewodniczącemu senackiej Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji Aleksandrowi Pociejowi.  

Art. 61 § 2 ustawy z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych budzi wątpliwości co do zgodności z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Art. 65 ust. 1 Konstytucji gwarantuje każdemu wolność wyboru i wykonywania zawodu, którą ustawodawca może ograniczyć, ale jedynie w celu ochrony istotnej wartości konstytucyjnej oraz z poszanowaniem zasady proporcjonalności (zgodnie z wymaganiami art. 31 ust. 3 Konstytucji RP). 

Rzecznik dostrzega racje przemawiające za ograniczeniem pozaaplikacyjnych ścieżek do zawodu sędziego do ściśle określonych wyjątków wymienionych w art. 61 § 2 u.s.p., ale powinny one być sformułowane w sposób spójny i logiczny. 

W ocenie RPO absolutne zamknięcie referendarzom dostępu do zawodu sędziego jest nieuzasadnione: nie służy żadnej z wartości określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji i nie jest proporcjonalne. Nie oznacza to jednak, że referendarze powinni mieć dostęp do zawodu sędziego na takich samych zasadach jak adwokaci i radcowie prawni - z uwagi na różnice doświadczeń zawodowych.

Zasada równości wynikająca z art. 32 ust. 1 Konstytucji wymaga podobnego traktowania osób znajdujących się w podobnej sytuacji. Referendarze, którzy zdali egzamin adwokacki, radcowski lub notarialny, dysponują podobną wiedzą teoretyczną na temat różnych dziedzin prawa i podobnymi umiejętnościami w zakresie sporządzania pism prawniczych, co adwokaci, radcowie i notariusze.

Referendarze nie dysponują jednak porównywalnym doświadczeniem praktycznym. Adwokaci i radcowie prawni z założenia zajmują się sporządzaniem opinii prawnych dotyczących różnych dziedzin prawa oraz reprezentacją procesową w sprawach cywilnych i karnych, w ramach której piszą pozwy, prywatne akty oskarżenia, apelacje, skargi kasacyjne i inne pisma procesowe, co umożliwia im zdobycie bogatego doświadczenia na temat wszystkich etapów postępowania sądowego, cennego przy wykonywaniu zawodu sędziego.

Tymczasem zakres obowiązków referendarza ogranicza się do czynności z zakresu ochrony prawnej, niezwiązanych bezpośrednio ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości. Oznacza to, że - inaczej niż adwokaci i radcowie prawni - nie uczestniczą oni w rozstrzyganiu sporów. Ich doświadczenia są ograniczone do wydawania nakazów zapłaty, dokonywania wpisów do ksiąg wieczystych, obliczania kosztów procesu czy wyznaczania obrońcy z urzędu. Doświadczenia referendarza są więc węższe od doświadczeń adwokata lub radcy prawnego.

Z drugiej strony zakres obowiązków notariusza także jest węższy od obowiązków adwokatów i radców prawnych. Notariusz nie zajmuje się reprezentacją procesową przed sądami, nie uczestniczy w rozstrzyganiu sporów, a jego główne obowiązki dotyczą sporządzania aktów notarialnych i poświadczania dziedziczenia. Mimo to art. 61 § 2 pkt 4 u.s.p. otwiera notariuszom ścieżkę do zawodu sędziego na takich samych zasadach jak w przypadku adwokatów i radców prawnych, pod warunkiem 3-letniego doświadczenia w zawodzie. Notariusz ma jednak bogatsze doświadczenie praktyczne od referendarza związane z koniecznością sporządzania umów z zakresu różnych dziedzin prawa prywatnego.

Doświadczenia referendarza są więc najbardziej zbliżone do doświadczeń notariusza. Różnice nie są na tyle istotne, aby uzasadniały całkowite zamknięcie referendarzom drogi do zawodu sędziego.

Rzecznik uważa, że bardziej proporcjonalnym rozwiązaniem byłoby umożliwienie referendarzom ubieganie się o powołanie na sędziego z pominięciem aplikacji pod warunkiem:

• ograniczenia tej możliwości do szczebla sędziego rejonowego;
• dodatkowej weryfikacji umiejętności niezbędnych do orzekania poprzez zdanie egzaminu adwokackiego, radcowskiego lub notarialnego (jak to proponuje autor petycji); względnie można rozważyć także dodatkową możliwość weryfikacji poprzez zdanie egzaminu sędziowskiego (co w obecnym stanie prawnym nie jest możliwe bez ukończenia aplikacji sędziowskiej);
• posiadania odpowiedniego doświadczenia w wykonywaniu zawodu referendarza, które jednak powinno być dłuższe niż 3 lata wymagane w przypadku adwokata, radcy prawnego lub notariusza. Jak bowiem wspomniano powyżej, o ile zdanie egzaminu adwokackiego, radcowskiego lub notarialnego daje referendarzom porównywalną wiedzę teoretyczną, to nie dysponują oni równoważnym doświadczeniem zawodowym, co wynika z węższego zakresu obowiązków.

VII.711.8.2023