Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Osoby cierpiące na choroby psychiczne w Ukrainie są w wyjątkowo trudnej sytuacji i wymagają pilnej pomocy
• Doznane przeżycia i zaprzestanie terapii wywołują nieodwracalne skutki dla zdrowia i życia
• Również uchodźcy będą potrzebować specjalistycznej pomocy. A szczególną opieką należy otoczyć ukraińskie dzieci i młodzież
• Potrzebne są kompleksowe i spójne regulacje z zakresu ochrony zdrowia psychicznego
• AKTUALIZACJA: Minister Rodziny i Polityki Społecznej informuje o planowanej nowelizacji specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy
• Projekt zakłada, że posiadacze ukraińskich dyplomów ukończenia studiów psychologicznych będą mogli świadczyć usługi w Polsce bez konieczności nostryfikacji

Rzecznik Praw Obywatelskich prosi premiera Mateusza Morawieckiego zwrócenie uwagi na potrzebę pilnej pomocy osobom z problemami psychicznymi, które w związku ze zbrojną inwazją Rosji na Ukrainę znalazły się w wyjątkowo trudnej sytuacji. W wystąpieniu zwraca uwagę na szereg problemów, które wyłoniły się w obszarze ochrony zdrowia psychicznego w związku z wojną.

Na potrzebę podjęcia pilnych działań zwrócili uwagę uczestnicy posiedzenia Komisji Ekspertów ds. Ochrony Zdrowia Psychicznego przy RPO, które z jego inicjatywy odbyło się 17 marca 2022 r. W prace komisji zaangażowani są wybitni lekarze psychiatrzy, psychologowie, prawnicy, przedstawiciele organizacji pacjenckich oraz pacjenci.

Posiedzenie komisji było poświęcone sytuacji osób chorujących psychicznie w Ukrainie. Wzięli w nim udział również goście – specjaliści z Ukrainy, którzy przybliżyli dramatyczną sytuację osób chorujących psychicznie przebywających na terytorium tego państwa.

Ciężka sytuacja uchodźców i pacjentów w Ukrainie 

W wielu szpitalach psychiatrycznych, w szczególności w północnej części Ukrainy, pacjenci zostali całkowicie odcięci od dostaw specjalistycznych leków i środków medycznych. Pacjenci, ze względów bezpieczeństwa, całymi dniami przebywają w piwnicach i nie są prowadzone wobec nich oddziaływania terapeutyczne. Co więcej zdarzały się już sytuacje, w których osoby chorujące psychicznie były wykorzystywane jako „żywe tarcze”.

Podkreślić trzeba, że obecna sytuacja i doznane przeżycia, jak również zaprzestanie prowadzenia terapii farmakologicznej i psychologicznej, wywołają nieodwracalne skutki dla zdrowia i życia tych osób. Są grupą szczególnie narażoną na negatywne skutki sytuacji kryzysowych i często same nie są w stanie samodzielnie upomnieć się o swoje prawa.

Wobec tego RPO pyta premiera czy są obecnie prowadzone działania zmierzające do stworzenia skoordynowanego systemu dostaw leków na Ukrainę oraz czy uwzględniono w tym zakresie leki dla pacjentów chorujących psychicznie.

Ponadto prosi o informację, czy w planach jest ewakuacja oddziałów psychiatrycznych, tak jak ma to miejsce z oddziałami położniczymi czy onkologicznymi.

Pomoc osobom z zaburzeniami powinna objąć nie tylko pacjentów szpitali psychiatrycznych przebywających w Ukrainie. Nie można zapomnieć o uchodźcach. Są wśród nich zarówno osoby, które w przeszłości doświadczyły kryzysu psychicznego. Ale również osoby, które w związku z doznawanymi obecnie przeżyciami mogą już teraz albo wkrótce będą potrzebować specjalistycznej pomocy.

Pomoc dla dzieci

Szczególną opieką należy otoczyć ukraińskie dzieci. Według specjalistów ok. 20 % dzieci i młodzieży będzie wymagało pomocy psychologicznej lub psychoterapeutycznej. 

Dlatego w szkołach powinny być przeprowadzone szkolenia, a kadra nauczycielska powinna zostać uwrażliwiona na pojawiające się symptomy zaburzeń u dzieci i młodzieży. Ponadto w każdej szkole powinien być psycholog. A najlepszym rozwiązaniem byłby dodatkowo asystent ze znajomością języka i kultury ukraińskiej.

Umożliwić specjalistom z Ukrainy pracę

Konieczność zapewnienia pomocy psychiatrycznej i psychologicznej wszystkim uchodźcom, którzy takiej pomocy potrzebują lub będą potrzebować będzie trudnym wyzwaniem dla obecnie i tak już przeciążonego systemu opieki psychiatrycznej. Dodatkowym problemem jest bariera językowa. 

Rzecznik proponuje, aby w miejscach, w których znajdują się duże skupiska uchodźców podmioty lecznicze mogły tworzyć centra zdrowia psychicznego z punktami zgłoszeniowo-koordynacyjnymi zatrudniających personel posługujący się językiem ukraińskim. Dlatego konieczne jest jak najszybsze umożliwienie specjalistom z Ukrainy wykonywania zawodu, a podmiotom medycznym ich zatrudnianie.

RPO prosi więc premiera o informacje, czy są obecnie prowadzone prace legislacyjne zmierzające do skrócenia i uproszczenia procesu nostryfikacji dyplomów, w szczególności psychologów, psychiatrów i terapeutów.

Potrzebne kompleksowe działania i dobre prawo

Jak podkreślają eksperci, duże znaczenie mają działania profilaktyczne w zakresie zdrowia psychicznego. Co ważne, nie jest do tego potrzebny personel medyczny. Mogą być z powodzeniem realizowane np. przez studentów ostatnich lat uczelni medycznych czy psychologicznych.

Obecna sytuacja stawia przed nami szereg nowych wyzwań, którym Państwo Polskie będzie musiało sprostać. Obecny zapał społeczeństwa oraz chęć bezinteresownej pomocy Ukraińcom, jak również niewątpliwe zaangażowanie samorządów lokalnych, nie zastąpią jednak regulacji prawnych, które w sposób pełny ukształtują zasady pomocy dla osób pokrzywdzonych w wyniku działań wojennych.

Dlatego RPO prosi premiera o rozważenie powołania zespołu interdyscyplinarnego którego zadaniem będzie wypracowanie kompleksowych, a przede wszystkim spójnych regulacji z zakresu ochrony zdrowia psychicznego. Powinny one zmierzać do zapewnienia pomocy wszystkim, którzy takiej pomocy będą potrzebować zarówno w obszarze zdrowia, edukacji, pracy, jak i pomocy społecznej.

Odpowiedź Minister Rodziny i Polityki Społecznej

W związku z przekazanym przez Prezesa Rady Ministrów pismem RPO minister rodziny i polityki społecznej Marlena Maląg informuje, że o podjętych działaniach.

Dostrzegając potrzeby, o których mowa w piśmie Rzecznika Praw Obywatelskich, minister właściwy do spraw pracy zainicjował wprowadzenie w ustawie z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz. U. z 2022, poz. 583) zmiany polegającej na dodaniu art. 64a.

Projektowany przepis ma na celu umożliwienie obywatelom Ukrainy, przebywającym legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i posiadającym uzyskany w Ukrainie dyplom jednolitych studiów na kierunku psychologia albo dyplom ukończenia studiów pierwszego i drugiego stopnia na kierunku psychologia, przyznający tytuł zawodowy specjalisty (Специалист) albo magistra (Магистр) na kierunku psychologia, świadczenie usług psychologicznych obywatelom Ukrainy, bez konieczności jego nostryfikacji. Dzięki temu będzie możliwe udzielanie świadczeń psychologicznych przez obywateli Ukrainy na rzecz swoich rodaków, którzy nie znają języka polskiego.

Przyjmuje się, że obywatel Ukrainy przebywa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zgodnie z obowiązującymi przepisami, w przypadku gdy:

1) jego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się za legalny na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa lub

2) jest obywatelem Ukrainy przebywającym legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Oznacza to, że projektowany przepis będzie się odnosił zarówno do obywateli Ukrainy, którzy przekraczali granicę Rzeczypospolitej Polskiej od dnia 24 lutego 2022 r., jak i tych, którzy legalnie przebywali w kraju przed tą datą.

Regulowane uprawnienia będą przyznane od dnia 24 lutego 2022 r. na okres 18 miesięcy.

Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy 2147) jest obecnie procedowany w Sejmie RP.

V.7016.24.2022