Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Część opiekunów członków rodzin z niepełnosprawnościami nie ma możliwości uzyskania comiesięcznego wyrównania świadczenia emerytalno-rentowego do wysokości świadczenia pielęgnacyjnego
• Mimo że ich rola opiekuńcza jest taka sama, to - sprawując opiekę nad niepełnosprawnym dorosłym już dzieckiem - dostają świadczenia niższe niż świadczenie pielęgnacyjne 
• W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich nie da się tego pogodzić z zasadą sprawiedliwości
• AKTUALIZACJA: Ewentualne zmiany dot. przyznawania świadczeń opiekuńczych, w tym co do prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osób mających ustalone prawo do świadczeń emerytalno-rentowych oraz zwiększenia wysokości świadczeń opiekuńczych, będą  możliwe po zreformowaniu systemu orzecznictwa o niepełnosprawności - odpowiada MRIPS

Zastępca RPO Stanisław Trociuk prosi minister rodziny i polityki społecznej Marlenę Maląg o stanowisko co do podjęcia stosownych działań prawodawczych

Rzecznik wielokrotnie wskazywał na konieczność wyeliminowania ograniczeń w uzyskaniu prawa do świadczenia pielęgnacyjnego przez osoby faktycznie sprawujące opiekę nad niepełnosprawnym członkiem bliskiej rodziny z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności. A do RPO wciąż wpływają pisma w sprawie nieobjęcia pomocą państwa opiekunów uprawnionych do świadczeń emerytalno-rentowych.

26 czerwca 2019 r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok (sygn. akt SK 2/17) co do art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych. Uznał go - w zakresie, w jakim świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli osoba sprawująca opiekę ma ustalone prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy - za niezgodny z art. 71 ust. 1 zdanie drugie w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Trybunał podkreślił, że „ograniczenie możliwości pobierania świadczenia pielęgnacyjnego przez opiekuna, który ma ustalone prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy, ale jednocześnie pracy tej nie podejmuje z uwagi na sprawowanie opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem, stanowi przejaw niewłaściwego zinterpretowania przez ustawodawcę nałożonego nań konstytucyjnego obowiązku wsparcia osób i rodzin w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienia im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka".

Według TK „sytuacja faktyczna oraz prawna opiekunów mających ustalone prawo do renty, lecz rezygnujących z dalszego zatrudnienia w celu sprawowania opieki nad osobą niepełnosprawną (...) wskazuje na podobieństwo ich sytuacji do sytuacji opiekunów, którzy są zdrowi i nie mają tym samym prawa do renty, lecz również rezygnują z zatrudnienia w celu sprawowania opieki nad osobą niepełnosprawną. (...) Wyłączenie przez ustawodawcę możliwości uzyskania przez opiekuna-rencistę świadczenia pielęgnacyjnego, a przez to również obarczenie rodziny osoby niepełnosprawnej kosztami związanymi z opieką nad osobą niepełnosprawną oraz pozbawienie w tym zakresie niepełnosprawnego członka rodziny pomocy socjalnej, stanowi nieproporcjonalne i nieuzasadnione różnicowanie".

Art. 17 ust. 5 pkt 1 lit.a u.o.ś.r w  tym zakresie utracił moc 9 stycznia 2020 r. Dotychczas nie podjęto jednak działań dla realizacji wyroku TK.

Problem tylko częściowo rozwiązała ustawa z 29 października 2021 r. o świadczeniu wyrównawczym dla osób uprawnionych do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dziećmi wymagającymi stałej opieki. Osoby uprawnione do wcześniejszej emerytury na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (tzw. EWK), w kwocie niższej niż wysokość świadczenia pielęgnacyjnego, mogą uzyskać dodatkowe wsparcie w wysokości różnicy pomiędzy kwotą świadczenia pielęgnacyjnego a świadczenia emerytalno-rentowego. 

Ta słuszna i długo wyczekiwana regulacja objęła jednak bardzo wąską grupę opiekunów z prawem do emerytury/renty. Poza zakresem działania ustawa pozostawiła opiekunów uprawnionych do świadczeń emerytalno-rentowych, którzy dysponują innym niż EWK symbolem świadczenia. Bez znaczenia jest, że ich rola opiekuńcza jest taka sama, otrzymywane świadczenia są niższe niż świadczenie pielęgnacyjne, sprawują opiekę nad niepełnosprawnym dorosłym już dzieckiem.

Tacy opiekunowie pozostają poza systemem wsparcia państwa z racji sprawowania przez nich faktycznej opieki nad bliskimi z niepełnosprawnością w stopniu znacznym. W ocenie RPO nie da się tego pogodzić z zasadą sprawiedliwości. Realizacja konstytucyjnego obowiązku wsparcia osób i rodzin w zaspokojeniu niezbędnych potrzeb i umożliwienia im życia w godnych warunkach wymaga stworzenia efektywnego mechanizmu wsparcia finansowego tej grupy opiekunów.

Celem Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych jest ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności przez osoby z niepełnosprawnościami na równi ze wszystkimi innymi obywatelami. Z uwagi na fakt, że osoba z niepełnosprawnością jest pośrednim beneficjentem świadczenia pielęgnacyjnego, kwestia uprawnienia do świadczenia pozostaje w ścisłym związku z realizacją założeń Konwencji. 

Odpowiedź minister rodziny i polityki społecznej Marleny Maląg

Warunki przyznawania świadczenia pielęgnacyjnego, adresowanego do opiekunów osób niepełnosprawnych określa ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2022 r. poz. 615, z późn. zm.).

Zgodnie z art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ww. ustawy, świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli osoba sprawująca opiekę ma ustalone prawo do emerytury, renty, renty rodzinnej z tytułu śmierci małżonka przyznanej w przypadku zbiegu prawa do renty rodzinnej i innego świadczenia emerytalno-rentowego, renty socjalnej, zasiłku stałego, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego lub rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego, o którym mowa w ustawie z dnia 31 stycznia 2019 r. o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym.

Przesłanka negatywna z ww. art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych nie dotyczy renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy na mocy wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 czerwca 2019 r. o sygn. SK 2/17. Trybunał Konstytucyjny w ww. wyroku orzekł, że art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych w zakresie, w jakim stanowi, że świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli osoba sprawująca opiekę ma ustalone prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy, jest niezgodny z art. 71 ust. 1 zdanie drugie w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. 

Skutki powyższego wyroku dotyczącego świadczenia pielęgnacyjnego określił sam Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu, które zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw  8 lipca 2019 r. pod poz. 1257.  Zgodnie z ww. wyrokiem, utrata mocy zaskarżonego przepisu w zakresie wskazanym w wyroku, nastąpiła po upływie 6 miesięcy od dnia publikacji wyroku, tj. z dniem 9 stycznia 2020 r. 

Oznacza to, że od tej daty (tj. 9 stycznia 2020 r.) posiadanie przez osobę ustalonego prawa do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy nie stanowi już negatywnej przesłanki, której zaistnienie powoduje brak lub utratę prawa do świadczenia pielęgnacyjnego.

Ponadto należy wskazać na wprowadzony z dniem 1 stycznia 2022 r. ustawą z dnia 29 października 2021 r. o świadczeniu wyrównawczym dla osób uprawnionych  do wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz. U. poz. 2314) przepis szczególny do ustawy o świadczeniach rodzinnych w zakresie warunków przyznawania świadczenia pielęgnacyjnego, tj., art. 12, zgodnie z którym, osobie pobierającej już świadczenie pielęgnacyjne, o którym mowa w art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, która po dniu 1 stycznia 2022 r. złożyła wniosek o: 

1) emeryturę lub
2) rentę, lub 
3) rentę rodzinną z tytułu śmierci małżonka przyznaną w przypadku zbiegu prawa do renty rodzinnej i innego świadczenia emerytalno-rentowego, lub
4) nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, lub 
5) rodzicielskie świadczenie uzupełniające, o którym mowa w ustawie z dnia 31 stycznia 2019 r. o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym 

- przysługuje świadczenie pielęgnacyjne, jeśli jest korzystniejsze, przy czym art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych nie stosuje się.

Jednocześnie należy zauważyć, że rząd polski ma świadomość trudnej sytuacji osób niepełnosprawnych i ich rodzin, w tym opiekunów osób niepełnosprawnych, dlatego też dokłada wszelkich starań, by wsparcie dla osób niepełnosprawnych i ich opiekunów, w jak największym stopniu odpowiadało na potrzeby tej grupy społecznej.

Postulowane przez środowiska osób niepełnosprawnych zmiany dotyczące zwiększenia wsparcia materialnego osób niepełnosprawnych i ich opiekunów, m.in. w zakresie wprowadzenia zmian w warunkach przyznawania świadczeń opiekuńczych oraz zwiększenia ich wysokości są kwestią niezwykle istotną, niemniej wymagają one rozwiązań systemowych.

Realizacja systemowego wsparcia dla opiekunów niesamodzielnych osób niepełnosprawnych wymaga zmian w systemie orzecznictwa o niepełnosprawności, w oparciu o który możliwe będzie wyodrębnienie spośród osób niepełnosprawnych - osób faktycznie niesamodzielnych, których funkcjonowanie bezwzględnie wymaga pomocy opiekuna uprawnionego do odpowiednich świadczeń opiekuńczych. 

W związku z powyższym ewentualne wprowadzenie zmian zgłaszanych przez środowiska osób niepełnosprawnych w warunkach przyznawania świadczeń opiekuńczych, w tym w zakresie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osób mających ustalone prawo do świadczeń emerytalno-rentowych oraz zwiększenia wysokości świadczeń opiekuńczych, będzie możliwe do zrealizowania po wcześniejszym uregulowaniu kwestii podstawowej dla kształtu systemu świadczeń opiekuńczych, tj. zreformowaniu systemu orzecznictwa o niepełnosprawności.

III.7060.535.2022