Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Z braku chętnych sądy mają trudności w znalezieniu kandydatów na opiekunów prawnych osób ubezwłasnowolnionych całkowicie
• W jednej ze spraw taka osoba nie miała opiekuna przez sześć lat
• Jednym z powodów tej sytuacji może być brak jednoznacznych regulacji dotyczących wynagrodzenia opiekuna
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk prosi ministra sprawiedliwości Adama Bodnara o działania na rzecz systemowego rozwiązania problemu

RPO wskazuje na długotrwałość postępowań, których celem jest znalezienie kandydatów na opiekunów prawnych dla osób ubezwłasnowolnionych całkowicie. Powodem najczęściej jest brak kandydatów.

Rzecznik od dawna jest zaangażowany w dążenia do zmian w zakresie potrzebnego tym osobom wsparcia w korzystaniu z ich zdolności do czynności prawnych, dostosowanego do międzynarodowych standardów. Działania m. in. RPO przyczyniły się do wypracowania ostatnio projektu ustawy o systemie wspieranego podejmowania decyzji. 

Jednocześnie nadal wzrasta liczba osób ubezwłasnowolnionych. W latach 2004-2024 całkowicie ubezwłasnowolniono 147 874 osoby. Pozbawiając je zdolności do czynności prawnych, ustanawia się dla nich opiekuna prawnego reprezentującego we wszystkich sprawach.

Na brak kandydatów na opiekunów RPO zwracał uwagę już w wystąpieniu do MS z 29 czerwca 2012 r. Sygnalizował  trudności w znalezieniu właściwego kandydata czy przypadki powierzania tej funkcji osobom, które nie wyraziły na to zgody.

Mimo upływu lat sądy nadal mają trudności ze znalezieniem chętnych. Problem uwydatnia się, gdy osoba ubezwłasnowolniona nie ma rodziny i innych zainteresowanych jej losem. Pojawia się także, gdy ubezwłasnowolniony ma potrzebę znaczącego wsparcia w wielu dziedzinach życia, wymagającego dużego zaangażowania opiekuna.

Jednym z powodów braku chętnych może być brak jednoznacznych regulacji dotyczących wynagrodzenia opiekuna. Przyznaje je sąd, jest ono zróżnicowane w zależności od tego, czy ubezwłasnowolniony posiada majątek i czy nakład pracy opiekuna jest znaczny. 

Jeśli wynagrodzenie pochodzi ze środków publicznych, to nie może przekraczać 1/10 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, bez nagród z zysku. Gdy nakład pracy jest nieznaczny, opiekun wynagrodzenia nie otrzyma.

Wynagrodzenia ustalają sądy. Zgadzając się na objęcie funkcji, opiekun nie wie, jakie będzie jego wynagrodzenia i czy w ogóle je otrzyma. Niepewność co do wynagrodzenia czy zakresu obowiązków opiekunów, konieczność dużego zaangażowania i poświęceń,  może przyczyniać się do niechęci pełnienia tej funkcji, zwłaszcza, gdy dotyczy to osób spoza rodziny.

Liczba skarg do BRPO ws. problemów sądów w poszukiwaniu kandydatów w ostatnich latach wzrosła. Wskazywano, że czas oczekiwania na wyznaczenie opiekuna wynosi rok lub więcej. Do Rzecznika docierają informacje świadczące o bezradności sądów, wobec wyczerpania możliwości ustalenia kandydata na opiekuna.

Ostatnio o wskazanie kandydata, z uwagi na brak chętnych, zwrócił się do RPO sam sąd. Podkreślił, że pozostawienie uczestnika bez opiekuna  – ponad przez półtora roku od zainicjowania postępowania - zagraża jego dobru i interesom. RPO odbiera to jako wyraz bezsilności sądu. Podjął on wiele czynności, bezskuteczne próbując znaleźć kandydata. Sąd zwracał się nawet do księży i do izby adwokackiej, ale bez efektu.

W innej sprawę osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie miała opiekuna prawnego od 2018 r. Ustanowiono go dopiero w 2024 r. Przez sześć lat ubezwłasnowolniony był pozbawiony jakiejkolwiek reprezentacji swoich interesów, nie mógł np. być reprezentowany w postępowaniu sądowym ws. spadku. 

Pozostawianie tych osób bez należytej opieki prawnej, nawet przez krótki czas, bezwzględnie zagraża ich dobru,  bezpieczeństwu prawnemu i jest sprzeczne z istotą tej instytucji. Prowadzi też wprost do naruszenia godności osoby i zaprzecza wskazywanej wyżej pomocy.

Brak opiekuna prawnego zagraża także obrotowi prawnemu. Może powodować daleko idące wątpliwości co do ważności czynności prawnych podejmowanych przez osoby ubezwłasnowolnione. Wydłużają się też postępowania sądowe, które nie mogą się toczyć bez reprezentacji. Ponadto osoba ubezwłasnowolniona nie może nawiązać stosunku pracy, a istniejący może zostać rozwiązany. 

Obecnie trwają prace nad zastąpieniem ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji. Są one na etapie opiniowania projektu i nie wiadomo, kiedy trafi on do Sejmu. Zakłada wejście w życie po roku od jego ogłoszenia. Należy zatem przyjąć, że jeszcze dłuższy czas ubezwłasnowolnienie będzie funkcjonować - a wraz z nim także i problem braku chętnych na opiekuna.

Tym samym istnieje pilna potrzeba podjęcia niezwłocznych działań, aby zabezpieczyć potrzeby osób ubezwłasnowolnionych, które nie mają należytej reprezentacji ich interesów, a w przyszłości – potrzeb osób dla których sąd ustanowi kuratora wspierającego, a przede wszystkim - reprezentującego.

ZRPO Stanisław Trociuk zwraca się do MS o rozważenie zasadności podjęcia działań dla systemowego rozwiązania problemu braku kandydatów na opiekunów (a po wejściu w życie nowych regulacji dotyczących wspieranego podejmowania decyzji – na kuratorów). Jeśli takie działania zostały podjęte, prosi o stosowne informacje.

IV.7024.44.2024