Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Choć córka odrzuciła obciążony spadek po matce, sąd uznał ją za spadkobierczynię  
• Wierzyciele zmarłej zainicjowali już postępowania egzekucyjne przeciwko córce
• Rzecznik Praw Obywatelskich składa skargę nadzwyczajną na jej rzecz

Zastępca RPO Stanisław Trociuk wnosi, by Sąd Najwyższy uchylił postanowienie Sądu Rejonowego z 5 października 2020 r. w całości i przekazał mu sprawę do ponownego rozpoznania. Konieczne jest bowiem ponowne przeprowadzenie postępowania i ustalenie w sposób zgodny ze stanem prawnym i faktycznym, kto w rzeczywistości dziedziczy po zmarłej.

Właściwość Izby Sądu Najwyższego

Rzecznik nie wskazuje Izby SN, do której skarga powinna trafić do rozpoznania, pozostawiając tę kwestię do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Powołuje się na wyrok ETPC z 23 listopada 2023 r. w sprawie Wałęsa przeciwko Polsce. ETPC stwierdził naruszenie art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka m.in. ze względu na „brak niezależności Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych”. Z kolei 21 grudnia 2023 r. TSUE wydał wyrok przeciwko Krajowej Radzie Sądownictwa, w którym stwierdził, że „skład orzekający Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, który zwrócił się do Trybunału z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w niniejszej sprawie, nie stanowi «sądu» w rozumieniu art. 267 TFUE”. Wobec tych orzeczeń rozpoznanie skargi przez IKNiSP może być w przyszłości ocenione jako uzasadniające zarzut naruszenia gwarancji prawa do niezależnego sądu ustanowionego ustawą.

Ponadto RPO wskazuje, że skład rozpoznający tę skargę nadzwyczajną powinien być ukształtowany z uwzględnieniem wyroku TSUE z 4 września 2025 r., C-225/22. Nawiązując do wyroku C-718/21, TSUE podkreślił, że obowiązkiem sądu krajowego jest zbadanie sposobu powołania sędziów SN rozstrzygających sprawę, a w razie stwierdzenia ich powołania w sposób analogiczny, jak w sprawie C-718/21, jeżeli jest to niezbędne dla zapewnienia pierwszeństwa prawa Unii, uznanie takiego orzeczenia SN za niebyłe.

Wyrok TSUE z 4 września 2025 r. odnosi się do orzeczeń SN wydanych w składach, gdzie zasiadał sędzia powołany w 2018 r. na podstawie uchwały KRS, której wykonanie wstrzymało postanowienie NSA, uchylone następnie przez NSA. Z wyroku TSUE wynika, że jeśli w rozpoznaniu tej skargi weźmie udział sędzia SN powołany we wskazanych okolicznościach, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że wyrok SN zostanie uznany za niebyły (nieistniejący) przez inne sądy oraz organy państwa. Rzecznik wnosi zatem o takie ukształtowanie składu, by wykluczyć skutek, o jakim mowa w wyroku w sprawie C-225/22

Zarzuty skargi RPO

Postanowieniu sądu RPO zarzuca:

• naruszenie zasad oraz wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji - wynikającego z art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji prawa do ochrony własności i innych praw majątkowych oraz prawa dziedziczenia – poprzez stwierdzenie, że córka nabyła spadek po matce mimo złożenia skutecznego oświadczenia o odrzuceniu spadku, co w konsekwencji pozbawiło uczestniczkę "ochrony przed spadkiem", i spowodowało niekorzystne skutki w sferze jej praw majątkowych przez obciążenie długami spadkowymi i skierowanie do jej majątku postępowania egzekucyjnego.
• rażące naruszenie art. 670 § 1 i art. 677 § 1 K.p.c. - przez ich niewłaściwe zastosowanie i niezbadanie, kto rzeczywiście jest spadkobiercą po zmarłej, co doprowadziło do nieprawidłowego uznania, że spadkobiercą jest córka – mimo skutecznie przez nią złożonego oświadczenia o odrzuceniu spadku, z którym sąd z łatwością mógł się zapoznać, gdyż zarejestrowano je prawidłowo w sądzie spadku jeszcze przed wydaniem zaskarżonego postanowienia;
• rażące naruszenie art. 1020 K.c. - przez jego niezastosowanie i stwierdzenie, że córka jest spadkobiercą mimo że wobec złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku powinna być traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku, tj. jako osoba wyłączona od dziedziczenia.

Omówienie argumentacji RPO 

Jak wskazuje RPO, błąd sądu polegał na tym, że mając możliwość ustalenia zarówno miejsca pobytu uczestniczki, jak też faktu, że skutecznie odrzuciła spadek - na podstawie akt sprawy w tymże sądzie, a nawet w tym samym wydziale - sąd spadku zaniechał podjęcia odpowiednich czynności. Zamiast tego ustanowił dla uczestniczki kuratora dla osoby nieznanej z miejsca pobytu, a następnie – przy całkowitej bierności kuratora – wydał niezgodne z prawem materialnym orzeczenie.

ZRPO Stanisław Trociuk podkreśla, że skarga nadzwyczajna jest konieczna dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Postanowienie narusza bowiem wywodzone z art. 2 Konstytucji RP zasady zaufania obywatela do państwa oraz bezpieczeństwa prawnego jednostki. 

Uczestniczka - działając w zaufaniu do prawa i złożywszy skutecznie oświadczenie o odrzuceniu spadku po matce - miała prawo zasadnie oczekiwać, że go nie nabędzie. Tymczasem ochrona gwarantowana przez instytucję odrzucenia spadku okazała się pozorna. 

Orzeczenie sądu prowadzi do niekorzystnych skutków w sferze praw majątkowych uczestniczki - i to nawet przy ograniczeniu jej odpowiedzialności za długi spadkowe ze względu na dziedziczenie z dobrodziejstwem inwentarza. Wierzyciele zmarłej matki już bowiem zainicjowali przeciwko córce postępowania egzekucyjne w celu wyegzekwowania zobowiązań, które ciążyły na spadkodawczyni. 

W tej sytuacji córka zmarłej, która skutecznie odrzuciła spadek, musi brać udział w postępowaniach sądowych oraz znosić egzekucję skierowaną do jej majątku.

Pozostawienie tak rażąco wadliwego orzeczenia w obrocie prawnym godziłoby nie tylko  w powagę wymiaru sprawiedliwości, ale również w konstytucyjne zasady zaufania do państwa i bezpieczeństwa prawnego oraz prawo dziedziczenia i prawa majątkowe uczestniczki. Pogłębiłoby także u niej poczucie krzywdy i niesprawiedliwości, wynikające z wydania zaskarżonego orzeczenia.

IV.7000.210.2025