Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek wziął udział w zorganizowanej przez Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) konferencji szefów krajowych instytucji praw człowieka (NHRI) regionu OBWE, która odbywa się 5 i 6 września 2022 r. w Warszawie.

Jej uczestnicy debatują o sposobach budowania bardziej odpornych instytucji praw człowieka oraz dobrych praktykach w zakresie przeciwdziałania bezpośrednim zagrożeniom dla Ombudsmanów.

Wystąpienie inauguracyjne RPO Marcina Wiącka

W wystąpieniu inaugurującym konferencję Marcin Wiącek podkreślił rolę Ombudsmanów we współczesnym świecie oraz istotę ich niezależności i bezstronności z perspektywy działalności RPO i jego statusu w świetle Konstytucji RP. Podzielił się też polskimi doświadczeniami w kontekście zagrożeń dla krajowych instytucji praw człowieka i refleksjami nad sposobami ich wzmocnienia i uczynienia bardziej odpornymi na kryzysy.

Na wstępie zwrócił uwagę, że walka o prawa człowieka jest procesem stałym i nie ma końca. Odniósł się przy tym do historii kształtowania się instytucji praw człowieka we współczesnym świecie oraz wyzwań, które przed nimi stoją.

- Do nas należy znalezienie właściwej odpowiedzi na obecne zagrożenia, tak aby obywatele mogli czuć się bezpiecznie, a ich prawa były odpowiednio chronione. Szczególnie w obecnym trudnym okresie, kiedy Europa jest w stanie wojny i zmaga się z masowymi migracjami, a podstawowe wartości europejskie i rządy prawa są przedmiotem dyskusji – zwrócił uwagę.

RPO w Polsce

Omawiając status i zakres uprawnień Rzecznika Praw Obywatelskich, zwrócił uwagę na trzy aspekty statusu prawnego RPO w Polsce –zdefiniowanie organu bezpośrednio w przepisach Konstytucji RP z 1997 r., jego niezależność od innych organów państwowych oraz procedurę wyboru, która wymaga szerokiej współpracy sił politycznych zasiadających w obu izbach parlamentu.

Zauważył, że urząd RPO od lat cieszy się autorytetem, jest dobrze oceniany w badaniach opinii publicznej, a przejawem dużego zaufania wśród organów publicznych jest rozszerzanie zakresu zadań i kompetencji Rzecznika.

Nawiązując do tematu konferencji i własnych doświadczeń Marcin Wiącek zaznaczył, że niezależność i apolityczność RPO jest respektowana przez polskie władze państwowe i nie jest zagrożona. Współpraca Rzecznika Praw Obywatelskich z innymi instytucjami państwowymi jest prawidłowa, choć zgłaszane postulaty mogłoby być realizowane częściej lub szybciej.

Budżet instytucji, a niezależność Ombudsmana

- Instytucje Ombudsmana nie mogą być w pełni niezależne bez gwarancji budżetowych – zwrócił uwagę Rzecznik mówiąc o zagrożeniach związanych z finansowaniem instytucji. Sposób finansowania instytucji Ombudsmana w znacznym stopniu bowiem wpływa na poziom ich niezależności.

Przedstawił sytuację Biura RPO w ostatnich latach, gdy budżet instytucji był systematycznie zmniejszany. Mimo tego i nowych zadań, jakie przyjęło na siebie Biuro, urząd pracował nadal, przetrwał pandemię, przyjmował i odpowiadał na rekordową liczbę skarg od obywateli - wszystko przy zachowaniu wysokich standardów zawodowych.

- Było to możliwe dzięki pracownikom, wybitnym i zaangażowanym ekspertom, którzy głęboko identyfikują się z misją urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich – mówił Marcin Wiącek i zwrócił uwagę, że kadra Biura była budowana przez wiele lat i była szanowana przez każdego kolejnego Rzecznika.

- Dlatego kluczem do przetrwania i odporności instytucji są nie tylko pieniądze, ale także solidny zespół, starannie budowany przez lata. Zespół, który zapewnia ciągłość i bezstronność, niezależnie od zmian na szczycie Urzędu. Zespół, który nie musi się martwić o stabilność swojego zatrudnienia co pięć lat.

RPO podkreślił, że w poprzednim roku udało się uzyskać zwiększenie budżetu Biura, choć jest on w dalszym ciągu niewystarczający z punktu widzenia zadań Rzecznika i rosnącej liczby skarg.

Ombudsman, a polityka

Następnie Rzecznik podkreślił ważną, ale i złożoną kwestię relacji między prawem a polityką w funkcjonowaniu urzędu Ombudsmana.

- Rzecznik powinien trzymać się z dala od bieżącej polityki i nie brać udziału w debacie politycznej. Rzecznik musi być całkowicie niezależny i bezstronny. W związku z tym nie powinien ujawniać swoich preferencji politycznych czy światopoglądu – podkreślił Marcin Wiącek.

- Jedyną ścieżką, którą powinni podążać Ombudsmani jest prawo – podkreślił Rzecznik i wskazał, że unikając zaangażowania politycznego i angażując się w kontakty z rządzącymi wyłącznie poprzez argumenty prawne, a nie polityczne, można osiągnąć znacznie więcej w ochronie praw człowieka. Wyraźnie przy tym zaznaczył, że nie chodzi o unikanie trudnych tematów czy uchylanie się od spraw, które mogą mieć polityczne konsekwencje.

- Ombudsmani muszą bronić praw człowieka w każdej sytuacji i w każdym przypadku, bez kompromisów – mówił.

Powinni używać właściwych narzędzi i argumentów, respektując prawne granice uprawnień Ombudsmana, bez uciekania się do osądów politycznych. Przypomniał, że w wielu obszarach parlament i rząd cieszą się swobodą polityczną, a Ombudsmani mają obowiązek tę swobodę respektować.

- Na podstawie własnych doświadczeń po roku urzędowania mogę powiedzieć, że takie zrównoważone podejście do sprawowania urzędu zostało zauważone i uszanowane przez samych polityków, w całym spektrum politycznym – zauważył Marcin Wiącek.

Zachowanie niezależności i bezstronności wiąże się to bezpośrednio z głównym tematem konferencji i poszukiwaniem sposobów wzmocnienia odporności instytucji zajmujących się prawami człowieka.

- Ta odporność zależy nie tylko od gwarancji prawnych, ale także od postaw osób sprawujących urząd Ombudsmana. Jeśli chcą oni, aby ich niezależność była respektowana, sami powinni wykazać się niezależnością – podkreślił Marcin Wiącek. - Powinni okazać szacunek dla zasady podziału władz i dla faktu, że to rząd i parlament, posiadając demokratyczny mandat, są odpowiedzialne za prowadzenie polityki państwa – dodał.

Solidarność

W podsumowaniu Rzecznik nawiązał do idei solidarności, która w Polsce zawsze miała szczególne znaczenie. Zwrócił uwagę, że 42 lata temu przyciągnęła do walki o demokrację i prawa człowieka blisko 10 milionów Polaków, a w tym roku to samo poczucie solidarności skłoniło Polaków do przyjęcia i wsparcia milionów uchodźców z Ukrainy.
- Idea solidarności nie tylko przetrwała, ale wciąż pomaga ludziom przetrwać. Zatem każda strategia budowania instytucji praw człowieka powinna zawierać postulat solidarności – zaznaczył Rzecznik i życzył zgromadzonym owocnych obrad.

Konferencja i jej cele

W ostatnich latach zagrożenia i wyzwania, przed którymi stają Ombudsmani, zwielokrotniły się i nasiliły. Coraz więcej z nich działa w trudnym środowisku w kraju, a sytuację pogorszyła pandemia COVID-19 i związane z nią redukcje budżetów. Wielu Ombudsmanów spotkało się z nieuzasadnioną krytyką i ograniczono im możliwość wykonywania swojej pracy. Sprawia to, że coraz trudniej jest im wykonywać swoje podstawowe funkcje, zachować niezależność i skutecznie wykonywać swój mandat w zakresie promowania i ochrony praw człowieka.

Ten stan skłonił Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE do podjęcia działań w celu zapewnienia bardziej operacyjnych wytycznych dotyczących budowania długoterminowej odporności Ombudsmanów i zorganizowania w Warszawie konferencji z udziałem szefów krajowych instytucji praw człowieka regionu OBWE.

Tematem dwudniowych obrad jest budowanie odpornych krajowych instytucji praw człowieka. W jej trakcie zostaną m.in. przedstawione wyniki mapowania zagrożeń dla instytucji praw człowieka w regionie OBWE, a uczestnicy wymienią się własnymi doświadczeniami w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dla instytucji oraz radzenia sobie z innymi wyzwaniami, przed którymi stanęli Ombudsmani w ciągu ostatnich lat.

Celem konferencji jest również określenie zaleceń dotyczących sposobu wzmocnienia współpracy pomiędzy organizacjami międzyrządowymi, sieciami NHRI oraz samymi Ombudsmanami w celu wsparcia zagrożonych krajowych instytucji praw człowieka.