Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Proponowane przepisy są często nieprecyzyjne i niespójne, co może się przyczynić do znaczącego wydłużenia postępowań sądowych
• Projekty utrzymują wadliwy wybór sędziów Krajowej Rady Sądownictwa przez Sejm; nadal ma też funkcjonować Izba Dyscyplinarna SN. Tworzą ponadto nowe kontrowersyjne konstytucyjnie rozwiązania, w tym zwiększające uprawnienia Ministra Sprawiedliwości
• Postulat spłaszczenia struktury sądownictwa i wprowadzenia jednolitego statusu sędziego powszechnego jest wart dyskusji
• Powinno to jednak być przygotowane w sposób respektujący Konstytucję, połączone z wykonaniem wyroków ETPC i TSUE wskazujących na wadliwości aktualnej procedury powoływania sędziów i z poszanowaniem odrębności władzy sądowniczej od władzy wykonawczej 
• Niezbędne jest omówienie nowych rozwiązań z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego oraz środowiskami sędziowskimi

Rzecznik Praw Obywatelskich podkreśla, że zasadniczy cel ustawy, jakim jest tzw. spłaszczenie struktury sądów, mieści się w sferze swobody ustawodawcy i jako taki nie jest wykluczony przez Konstytucję czy wiążące Polskę prawo międzynarodowe. 

- Reforma tego typu powinna być jednak przeprowadzona z poszanowaniem takich zasad jak niezawisłość sędziowska i niezależność sądownictwa. Z tego punktu widzenia projekty zawierają liczne rozwiązania budzące istotne wątpliwości – pisze RPO Marcin Wiącek w opinii o projektach ustaw – Prawo o ustroju sądów powszechnych (UD322) oraz Przepisy wprowadzające ustawę Prawo o ustroju sądów powszechnych (UD323).

Pismo do Ministerstwa Sprawiedliwości, w którym RPO ustosunkowuje się do poszczególnych propozycji, liczy 34 strony.

Uwagi wstępne  

Oba projekty mają zastąpić Prawo o ustroju sądów powszechnych z 27 lipca 2001 r. Istota zmian polega na spłaszczeniu struktury sądownictwa poprzez wprowadzenie jednolitego statusu sędziego powszechnego (dziś jest podział na sędziów rejonowych, okręgowych i apelacyjnych) oraz zwiększeniu władztwa personalnego Ministra Sprawiedliwości i podległych mu prezesów sądów co do obsadzania stanowisk administracyjnych i orzeczniczych. 

Pierwsza propozycja mieści się w kompetencjach regulacyjnych ustawodawcy, ale z uwagi na jej rozmach powinna zostać lepiej dopracowana, aby zmiany ustrojowe nie spowodowały dezorganizacji pracy sądów i nie zaszkodziły prawu obywateli do rozpoznania ich sprawy w sposób rzetelny i bez nieuzasadnionej zwłoki, gwarantowanego przez art. 45 ust. 1 Konstytucji. 

Druga propozycja budzi zaś szereg wątpliwości z punktu widzenia art. 2, 45 ust. 1 i 173 Konstytucji, art. 6 Konwencji Rady Europy o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, art. 16 ust. 1 akapit drugi Traktatu o Unii Europejskiej oraz art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. 

Pierwszy opiniowany projekt ustawy – jak deklaruje MS – ma na celu „stworzenie, w ramach konstytucyjnych zasad ustrojowych, struktury sądów powszechnych zdolnych do sprawnego realizowania swoich zadań, w sposób adekwatny do potrzeb społecznych i gospodarczych nowoczesnego państwa, respektującego zobowiązania międzynarodowe i prawa chronione Konwencją Praw Człowieka Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r., a zarazem uwzględniającego potrzebę racjonalizacji kosztów sprawowanego przez sądy wymiaru sprawiedliwości”.

RPO stwierdza, że projekt nie realizuje tych celów, ponieważ nie wykonuje wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, upatrujących naruszenia art. 6 EKPC w obecnym modelu powoływania sędziów i odpowiedzialności dyscyplinarnej, a także zawiera wiele rozwiązań niezgodnych z Konstytucją i prawem UE. 

Drugi opiniowany projekt zawiera szereg przepisów nowelizujących oraz przepisy przejściowe. Rzecznik podkreśla, że reforma ustroju sądów powszechnych mieści się w konstytucyjnych kompetencjach ustawodawcy zwykłego. Jego swoboda jest jednak ograniczona innymi normami konstytucyjnymi, w tym zwłaszcza prawem do sądu, zasadą rzetelności działania instytucji publicznych, zasadą zaufania obywatela do państwa oraz zasadą odpowiedniej vacatio legis. 

Rzecznik z aprobatą przyjmuje wolę bardziej równomiernego rozłożenia spraw pomiędzy sędziów w celu odciążenia sądów rejonowych. Sytuacja, w której 93,8% wpływu nowych spraw przypada na sędziów rejonowych, z pewnością wymaga podjęcia środków zaradczych. 

Z drugiej jednak strony likwidacja 11 sądów apelacyjnych, 46 sądów okręgowych i 318 sądów rejonowych oraz powołanie w ich miejsce 79 sądów okręgowych oraz 20 sądów regionalnych jako sądów II instancji jest przedsięwzięciem o ogromnym rozmachu, które – jeśli nie zostanie starannie dopracowane – może wywołać poważne reperkusje w sądownictwie, ze szkodą dla obywateli występujących jako strony postępowań w sprawach cywilnych i karnych.  

Już w obecnej wersji opiniowanych projektów RPO dostrzega zarzewia potencjalnych problemów, których można uniknąć pod warunkiem dobrej woli ustawodawcy, np.: 

• ryzyko opóźnień wywołanych koniecznością wyznaczenia nowych sędziów sprawozdawców w wielu sprawach rozpoznawanych przez likwidowane sądy, 
• przyznanie prezesom sądów uznaniowej kompetencji do przymusowego delegowania sędziego do pracy w oddziale sądu poza jego miejscem zamieszkania, 
• przyznanie Ministrowi Sprawiedliwości uznaniowej kompetencji do decydowania, którzy sędziowie apelacyjni po reformie staną się sędziami regionalnymi, a którzy zostaną przeniesieni na niższe stanowisko sędziego okręgowego.

Dlatego RPO apeluje o:

1) możliwie szerokie konsultacje społeczne obu projektów, zwłaszcza z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, a także środowiskami sędziowskimi, jako mającymi największe rozeznanie w praktycznych problemach sądownictwa;

2) dostosowanie procedur w sprawach personalnych do wymagań konstytucyjnych i międzynarodowych w celu zapewnienia odrębności sądów od władzy wykonawczej 
i ustawodawczej, w szczególności poprzez wykonanie wyroków Trybunału Sprawiedliwości UE i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w tej materii;

3) uszanowanie uzasadnionych oczekiwań sędziów i referendarzy w zakresie świadczeń pracowniczych, które mają zostać w projekcie ograniczone; 

4) modyfikację przepisów przejściowych określających zasady przejścia dotychczasowych postępowań z jurysdykcji sądów rejonowych i apelacyjnych odpowiednio do sądów okręgowych i regionalnych oraz opublikowanie jeszcze na etapie procesu legislacyjnego projektów aktów wykonawczych określających nowe siedziby i obszary właściwości sądów, a także właściwe sądy do rozpoznawania spraw, w których z uwagi na zmiany ustrojowe będą musiały zostać wyznaczone nowe składy orzekające bądź przynajmniej nowy sprawozdawca;  

5) wydłużenie vacatio legis, która w obecnej wersji projektu, przewidującej datę wejścia w życie większości regulacji 1 stycznia 2023 r. jest zbyt krótka na przygotowanie się administracji sądowej oraz kadry orzeczniczej do tak fundamentalnej zmiany ustrojowej. 

Projekt ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych

Brak projektów aktów wykonawczych określających obszary właściwości nowych sądów

Konieczne jest należyte przygotowanie projektów aktów wykonawczych, w szczególności określających siedziby i obszary właściwości nowo utworzonych sądów okręgowych i regionalnych. Minister nie przedłożył ich Rzecznikowi do zaopiniowania. A ich projekty powinny zostać opublikowane z dużym wyprzedzeniem, w celu zapewnienia sędziom wystarczającego czasu na przygotowanie się do zmian. Opóźnienia w wydaniu rozporządzeń uniemożliwią płynne przejście niezakończonych spraw z likwidowanych sądów do sądów nowych. 

Utrzymanie wadliwej procedury powoływania sędziów

Mimo deklaracji o respektowaniu zobowiązań międzynarodowych projekt nie realizuje zobowiązań wynikających z art. 6 EKPC, ani zobowiązań wynikających z art. 19 ust. 1 TUE i art. 47 KPP.  Niewykonane pozostają wyroki ETPC i TSUE o  wadliwości obecnego modelu powoływania sędziów. 

Zgodnie z orzecznictwem ETPC wadliwości procedury powoływania sędziów na wniosek KRS polegają na :

1) obsadzeniu 23 z 25 miejsc w KRS przez organy władzy ustawodawczej czy wykonawczej, a jedynie 2 miejsc przez przedstawicieli władzy sądowniczej, co powoduje uzależnienie KRS od egzekutywy i legislatywy, co negatywnie wpływa na niezależność sędziów;

2) skróceniu konstytucyjnej kadencji KRS za 2014-2018 w drodze ustawy;

3) wyborze przez Sejm w skład KRS sędziów z naruszeniem własnej ustawy, bo niektórzy z nich nie spełniali ustawowego wymogu uzyskania poparcia 25 podpisów innych sędziów.

Od 6 marca 2018 r. Prezydent RP powołał na wniosek wadliwie ukształtowanej KRS ponad 2000 sędziów i asesorów. Każde ich orzeczenie może być kwestionowane. Zachowanie przez sędziów powołanych po 6 marca 2018 r. mandatu do orzekania nie zwalnia ustawodawcy z międzynarodowego i konstytucyjnego obowiązku naprawienia aktualnej, wadliwej procedury powoływania poprzez zapewnienie jej niezależności od władzy wykonawczej i ustawodawczej. Dlatego RPO apeluje o wykonanie wyroków ETPC i TSUE. 

Utrzymanie wadliwego systemu odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów  

Projekt utrzymuje Izbę Dyscyplinarną SN jako organ właściwy w sprawach dyscyplinarnych i immunitetowych sędziów, mimo że nie spełnia on wymagań niezależnego sądu wynikających z art. 6 ust. 1 EKPC oraz art. 47 KPP, w tym nie stanowi sądu ustanowionego ustawą w rozumieniu tych przepisów. 

Wykonanie zobowiązań ciążących na Polsce wymaga likwidacji Izby Dyscyplinarnej, a także uchylenia przepisów umożliwiających m.in. pociąganie sędziów do odpowiedzialności dyscyplinarnej za treść orzeczeń. 

Utrzymanie zakazu kontroli legalności powołań sędziowskich

Projekt utrzymuje obecny już dziś zakaz kontrolowania przez sądy legalności powołań sędziowskich, którego naruszenie zagrożone jest sankcją dyscyplinarną. Przyczyni się to jedynie do eskalacji konfliktu ustrojowego w polskim wymiarze sprawiedliwości. 

Utrzymanie obowiązku ujawniania przynależności do zrzeszeń

Projekt utrzymuje obowiązek ujawniania przez sędziego członkostwa w zrzeszeniach, funkcji pełnionych w organie fundacji nieprowadzącej działalności gospodarczej oraz o członkostwie w partii politycznej. To nieproporcjonalna ingerencja w prawo sędziów do poszanowania ich życia. RPO w 2020 r. bezskutecznie interweniował u PUODO ws. obowiązku złożenia przez sędziów i prokuratorów oświadczenia o członkostwie w zrzeszeniach. 

Utrzymanie zakazu obrad kolegium i samorządu sędziowskiego w sprawach politycznych

Przedmiotem obrad kolegium i samorządu sędziowskiego „nie mogą być sprawy polityczne, w szczególności zabronione jest podejmowanie uchwał podważających zasady funkcjonowania władz RP i jej konstytucyjnych organów”. Zakaz jest ujęty niezwykle szeroko, przepis nie definiuje pojęcia „sprawy politycznej”. Nadmiernie ogranicza to wolność słowa sędziów. Rzecznik apeluje o usunięcie tego z projektu. 

Marginalizacja środowisk sędziowskich w procesie administrowania sądownictwem

Projekt domyka wieloletni proces marginalizacji funkcji opiniodawczej kolegialnych organów samorządu sędziowskiego. Do 2015 r. środowiska sędziowskie miały zagwarantowaną możliwość aktywnego partycypowania w procesie wyboru sędziów i w zarządzaniu administracją sądową. Kolegium zachowało co prawda większość kompetencji opiniodawczych, ale nie stanowi ono już reprezentacji sędziów danego sądu, bo składa się wyłącznie z przedstawicieli Ministra Sprawiedliwości – swobodnie przez niego powoływanych i odwoływanych prezesów sądów z danej apelacji bądź okręgu. Dlatego też RPO wnosi o przywrócenie przynajmniej w niektórych przypadkach obowiązku zasięgnięcia opinii zgromadzenia ogólnego . 

Zwiększenie władztwa personalnego Ministra Sprawiedliwości

Poważne wątpliwości co do zgodności z art. 10 i art. 173 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 1 EKPC budzą przepisy kumulujące w ręku Ministra Sprawiedliwości dodatkowe kompetencje w zakresie powoływania i odwoływania organów sądów, a także decydowania o przenoszeniu sędziów z sądu okręgowego do sądu regionalnego. 

Konstytucja RP pozostawia względną swobodę ustawodawcy co do wyboru modelu zarządzania działalnością administracyjną sądów. Co do zasady dopuszczalne jest powierzenie kompetencji w zakresie nadzoru administracyjnego nad sądami Ministrowi Sprawiedliwości, co kilkakrotnie potwierdzał Trybunał Konstytucyjny. W tym samym orzecznictwie TK podkreślał jednak, że „ustawodawca powinien wszakże stworzyć gwarancje, by działania ministra ograniczały się jedynie do spraw związanych z administracją sądową i nie wkraczały swoimi działaniami nadzorczymi w sferę rezerwowaną dla niezawisłego sędziego, funkcjonującego w niezależnym sądzie”.

Za niezgodne z art. 10 i art. 173 Konstytucji oraz art. 6 ust. 1 EKPC należy uznać art. 41 i 44 projektu, umożliwiające Ministrowi Sprawiedliwości swobodne powoływanie i odwoływanie prezesów i wiceprezesów sądów, bez konieczności zasięgania opinii zgromadzenia ogólnego sędziów danego sądu. Prezesi i wiceprezesi sądu stają się w istocie przedstawicielami organu władzy wykonawczej  w danym sądzie. Taka kompetencja Ministra Sprawiedliwości wykracza poza granice nadzoru administracyjnego, a wchodzi już w pole działalności orzeczniczej sądu, na którą Minister nie powinien wpływać nawet pośrednio.

Niezgodny z art. 10 i art. 173 Konstytucji jest również art. 135 § 5 opiniowanego projektu, który przyznaje ministrowi uznaniową kompetencję do przenoszenia sędziów z jednego miejsca służbowego do drugiego, w tym również do awansowania sędziego z sądu okręgowego na do sądu regionalnego. Zyskuje on pośredni wpływ na orzecznictwo, ponieważ mając możliwość swobodnego przydzielania miejsc służbowych, może wpłynąć na składy orzekające w konkretnych sprawach – zwłaszcza w przypadku sądów regionalnych, które minister będzie mógł obsadzić od nowa. Tymczasem sądy regionalne mają odgrywać kluczową rolę w systemie, bo według projektu do nich należeć będzie kontrola odwoławcza nad orzeczeniami sądów pierwszej instancji, a także nad uchwałami KRS w sprawach personalnych. 

Jest zatem poważne ryzyko, że stanowiska sędziów regionalnych będą obsadzane wyłącznie według klucza uznaniowego znanego jedynie ministrowi, zamiast na podstawie kryteriów najwyższych kwalifikacji i doświadczenia zawodowego. W ocenie RPO te przepisy wymagają gruntowanych zmian.

Nowa kompetencja Ministra Sprawiedliwości do określania właściwości sądów dyscyplinarnych

Projekt odbiera Prezesowi Izby Dyscyplinarnej SN kompetencję do wyznaczania sądu dyscyplinarnego w sprawach dyscyplinarnych sędziów i przekazuje ją Ministrowi Sprawiedliwości, który ma określić właściwość miejscową sądów regionalnych do rozpoznawania spraw dyscyplinarnych sędziów w drodze rozporządzenia. Właściwość miejscową powinna określać ustawa.  

Nowe kompetencje prezesów sądów do przenoszenia sędziów do innych oddziałów i ustalania im specjalizacji 

Projekt modyfikuje zasady określania podziału czynności sędziów i referendarzy w izbie sądu, tzn. ich przydział do oddziałów sądu, zakres ich obowiązków oraz sposób ich uczestniczenia w przydziale spraw. Wątpliwości budzą dwie nowe kompetencje prezesa sądu: pierwsza pozwala mu narzucić specjalizację sędziemu z pominięciem jego preferencji na okres nieprzekraczający 2 lat. Druga upoważnia go do przeniesienia sędziego bez jego zgody do innego oddziału sądu na okres nieprzekraczający 2 lat, „jeżeli wymaga tego sprawne rozpoznawanie spraw”. Projekt przewiduje możliwość odwołania jedynie od decyzji prezesa w przedmiocie przeniesienia sędziego do innego oddziału sądu, i to tylko do KRS. 

Ustalanie specjalizacji sędziego, która ma wpływ na kategorie przydzielanych mu spraw, powinna uwzględniać jego kwalifikacje i doświadczenie orzecznicze. Narzucanie specjalizacji sędziom przez prezesów sądów może negatywnie odbić się na jakości orzecznictwa takich sędziów, jeśli zostaną zmuszeni do orzekania w sprawach, w których dysponują niedostateczną wiedzą i doświadczeniem. Może to więc uderzyć w prawo obywateli do sprawiedliwego wyroku zagwarantowane w art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Kompetencja do przenoszenia sędziego bez jego zgody do innego oddziału sądu na 2 lata przypomina kompetencję przełożonego prokuratora do delegowania prokuratorów do innej jednostki organizacyjnej prokuratury na okres nieprzekraczający 6 miesięcy. Z postępowań RPO wynika, że bywa to nadużywane w celu szykanowania prokuratorów krytycznie nastawionych do zmian w ustroju prokuratury i sądownictwa. Dlatego istnieje uzasadniona obawa, że analogiczna kompetencja prezesów sądów również będzie mogła być nadużywana. 

RPO proponuje doprecyzowanie przesłanek decyzji prezesa sądu co do ustalenia specjalizacji sędziego oraz przeniesienia go do innego oddziału wbrew jego woli, wprowadzenie efektywnej kontroli sądowej oraz skrócenie tego okresu do 6 miesięcy.

Upoważnienia do stanowienia rozporządzeń przez Ministra Sprawiedliwości

Projekt przewiduje 39 upoważnień do regulowania różnych aspektów działalności sądów rozporządzeniami MS. RPO proponuje wiele szczegółowych poprawek. 

Niekorzystne dla sędziów i referendarzy zmiany w zakresie urlopów dodatkowych i gratyfikacji jubileuszowych

Do RPO wpływają skargi sędziów i referendarzy wskazujące na niekorzystne dla nich zmiany w zakresie uprawnień pracowniczych. 

Zmiany oceniane pozytywnie

RPO pozytywnie ocenia zmiany częściowo wykonujące wyrok TSUE  z 2021 r. ws. pozbawienia Prezesa Izby Dyscyplinarnej kompetencji do wyznaczania właściwego sądu dyscyplinarnego (tego przepisu w projekcie już nie ma) oraz rezygnację z przepisu, że wygaśnięcie funkcji Rzecznika Dyscyplinarnego Ministra Sprawiedliwości nie stoi na przeszkodzie ponownemu powołaniu Rzecznika w tej samej sprawie (czego też nie ma w projekcie).

Projekt ustawy - Przepisy wprowadzające Prawo o ustroju sądów powszechnych 

RPO apeluje o wydłużenie vacatio legis. Obecnie wejście  w życie nowych przepisów przewidziane jest na 1 stycznia 2023 r. Jest to termin nieadekwatny do bardzo dużej skali zmian. Vacatio legis powinna wynosić nie mniej niż rok od ogłoszenia ustawy. 

Przekształcenie statusu sędziów rejonowych, okręgowych i apelacyjnych 

W tej kwestii poważne wątpliwości RPO budzi:

1) brak kryteriów precyzyjnie określających nowe miejsce służbowe sędziego rejonowego, który z dniem wejścia w życie ustawy staje się sędzią sądu powszechnego z miejscem służbowym w sądzie okręgowym, którego obszar właściwości obejmuje obszar właściwości znoszonego sądu rejonowego (art. 156 ust. 1 projektu przepisów wprowadzających) - bez sprecyzowania, w którym oddziale sądu okręgowego taki sędzia otrzyma miejsce służbowe. O przydziale sędziemu miejsca służbowego będzie decydował podporządkowany Ministrowi Sprawiedliwości pełnomocnik ds. utworzenia sądu okręgowego (art. 177 ust. 1 projektu przepisów wprowadzających) na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości określającego oddziały danego sądu okręgowego (art. 18 § 3 projektu pusp). Co prawda przepis zobowiązuje pełnomocnika do przydzielenia sędziego do oddziału w dotychczasowym miejscu służbowym (art. 178 ust. 3 projektu przepisów wprowadzających), ale nie będzie on miał zastosowania w sytuacji, jeśli Minister Sprawiedliwości nie utworzy oddziału w dotychczasowym miejscu służbowym sędziego, a także wtedy, gdy pełnomocnik skorzysta z kompetencji do przymusowego przydzielenia sędziego do oddziału bez jego zgody na okres nieprzekraczający 2 lat (art. 39 § 11 projektu pusp w zw. z art. 177 ust. 3 projektu przepisów wprowadzających). Takie rozwiązanie rodzi ryzyko dla niezawisłości sędziego (art. 173 i art. 178 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 1 EKPC), a także dla jego sytuacji prywatnej i rodzinnej, bo może otrzymać miejsce służbowe w sądzie lub w oddziale poza miejscem swojego dotychczasowego zamieszkania (art. 47 Konstytucji RP i art. 8 ust. 1 EKPC);

2) brak kryteriów precyzyjnie określających nowe miejsce służbowe sędziego okręgowego, który z dniem wejścia w życie ustawy staje się sędzią sądu powszechnego, a w którego miejscowości utworzono więcej niż jeden sąd okręgowy, przez co miejsce służbowe wyznaczać będzie uznaniowo Minister Sprawiedliwości (art. 156 ust. 3 projektu przepisów wprowadzających) - fakt, że o przydzieleniu sędziemu miejsca służbowego ma uznaniowo decydować Minister Sprawiedliwości, narusza zasadę odrębności władzy sądowniczej od władzy wykonawczej (art. 173 Konstytucji RP). Brak przesłanek takiej decyzji rodzi ryzyko dla niezawisłości sędziego (art. 173 i art. 178 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 1 EKPC), a także dla jego sytuacji prywatnej i rodzinnej, bo może otrzymać miejsce służbowe w sądzie lub w oddziale poza miejscem swojego dotychczasowego zamieszkania (art. 47 Konstytucji RP i art. 8 ust. 1 EKPC);

3) brak kryteriów precyzyjnie określających nowe miejsce służbowe sędziego apelacyjnego, który z dniem wejścia w życie ustawy staje się sędzią sądu powszechnego z miejscem służbowym w sądzie regionalnym albo w sądzie okręgowym, o czym zdecyduje Minister Sprawiedliwości. Sędzia niezadowolony z przydziału do sądu okręgowego może jedynie zdecydować się na przejście w stan spoczynku (art. 157 ust. 1 projektu przepisów wprowadzających). Fakt, że o przydzieleniu dotychczasowemu sędziemu apelacyjnemu miejsca w sądzie niższej instancji ma uznaniowo decydować Minister Sprawiedliwości, narusza zasadę odrębności władzy sądowniczej od władzy wykonawczej (art. 173 Konstytucji RP). Decyzja jest niezaskarżalna (co dodatkowo stanowi naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Omawiane rozwiązanie też stanowi zagrożenie dla niezawisłości sędziowskiej (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP, art. 6 ust. 1 EKPC);

4) brak kryteriów precyzyjnie określających nowe miejsce służbowe asesora sądowego, który z dniem wejścia w życie ustawy staje się asesorem sądowym z miejscem służbowym w sądzie okręgowym, którego obszar właściwości obejmuje cały obszar właściwości znoszonego sądu rejonowego (art. 158 ust. 1 projektu przepisów wprowadzających). Co prawda - inaczej niż w wyżej omówionych przepisach - przepis mówi o przydzielenie asesorowi przydzielenia miejsca w sądzie, a nie w jego oddziale, ale nadal nie można wykluczyć skorzystania przez pełnomocnika ds. utworzenia sądu okręgowego z kompetencji do przymusowego przydzielenia asesora do oddziału bez jego zgody na okres nieprzekraczający 2 lat (art. 39 §11 projektu pusp mającym zastosowanie do asesorów na podstawie art. 189 §1 projektu pusp, na które pełnomocnik może się powołać działając na podstawie art. 177 ust. 3 projektu przepisów wprowadzających). Takie rozwiązanie również rodzi ryzyko dla niezawisłości asesora (art. 173 i art. 178 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 1 EKPC), a także dla jego sytuacji prywatnej i rodzinnej, bo może otrzymać miejsce służbowe w sądzie lub w oddziale poza miejscem swojego dotychczasowego zamieszkania (art. 47 Konstytucji RP i art. 8 ust. 1 EKPC);

5) brak kryteriów precyzyjnie określających nowe miejsce służbowe asesora sądowego, w którego dotychczasowym miejscu służbowym utworzono więcej niż jeden sąd okręgowy, co powoduje, że nowe miejsce wyznacza mu uznaniowo Minister Sprawiedliwości w jednym z tworzonych sądów okręgowych (art. 158 ust. 2 projektu przepisów wprowadzających) - takie rozwiązanie również rodzi ryzyko dla niezawisłości asesora (art. 173 i art. 178 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 1 EKPC), a także dla jego sytuacji prywatnej i rodzinnej, bo może otrzymać miejsce służbowe w sądzie lub w oddziale poza miejscem swojego dotychczasowego zamieszkania (art. 47 Konstytucji RP i art. 8 ust. 1 EKPC).

W Ocenie Skutków Regulacji nie oszacowano kosztów wypłat uposażenia sędziom apelacyjnym, którzy przejdą w stan spoczynku, bo nie zgodzą się na przejście do sądu okręgowego. 

Przepisy przejściowe o sposobie procedowania ze sprawami wszczętymi  i niezakończonymi przed dniem wejścia w życie ustawy  

W chwili wejścia w życie ustawy nastąpi przesunięcie dziesiątek milionów spraw z likwidowanych sądów do sądów tworzonych na nowo. Konieczne jest zatem ustalenie precyzyjnych regulacji przejściowych określających, do których sądów trafią sprawy niezakończone. Do prawidłowego funkcjonowania niezbędne jest wydanie przez MS aktów wykonawczych określających nowe siedziby i obszary właściwości sądów oraz wskazujących sądy tymczasowo właściwe do rozpoznania spraw wszczętych i niezakończonych przed wejściem ustawy w życie.

RPO zwraca uwagę na ryzyko znacznego wydłużenia postępowań w tych sprawach, wynikające z:

1) braku przygotowania i opublikowania przez MS z odpowiednim wyprzedzeniem projektów rozporządzeń określających nowe siedziby i obszary właściwości sądów oraz tymczasowe właściwości; 

2) uznaniowej kompetencji MS do wyznaczenia dotychczasowemu sędziemu rejonowemu lub okręgowemu innego miejsca służbowego niż wynika to 
z przepisów prawa, w tym w sądzie regionalnym. W sprawach z referatu przeniesionego sędziego będzie musiał zostać na nowo zostać wyznaczony sędzia, co jest czasochłonne;

3) konieczności ponownego przydzielenia spraw (i wyznaczenia na nowo składu) w razie wyznaczenia sędziemu orzekającemu dotychczas w sądzie I instancji miejsca w sądzie regionalnym lub poza obszarem sądu. w którym dotychczas orzekał;

4)  uznaniowej kompetencji kolegium sądu właściwego do sprawy ws. zwolnienia sędziego z obowiązku rozpoznania sprawy wszczętej i niezakończonej, do której rozpoznania wyznaczono go przed wejściem w życie ustawy. 

Nieuzasadnione odebranie SN kompetencji do kontroli uchwał KRS 

Zmiana rodzi ryzyko wywierania przez MS wpływu na sposób sprawowania kontroli sądowej nad uchwałami KRS. To w wyłącznej kompetencji ministra leży decyzja, którzy z dotychczasowych sędziów apelacyjnych będą mogli orzekać w sądach regionalnych, a także decydowanie o awansach sędziów z sądów okręgowych do sądów regionalnych. 

Podsumowanie

Rzecznik Praw Obywatelskich podkreśla, że zasadniczy cel ustawy, jakim jest tzw. spłaszczenie struktury sądów, mieści się w sferze swobody ustawodawcy i jako taki nie jest wykluczony przez Konstytucję czy wiążące Polskę prawo międzynarodowe. 

Reforma tego typu powinna być jednak przeprowadzona z poszanowaniem takich zasad jak niezawisłość sędziowska i niezależność sądownictwa. Z tego punktu widzenia projekty zawierają liczne rozwiązania budzące istotne wątpliwości.

Projektowane przepisy są często nieprecyzyjne oraz niespójne, co może przyczynić się do znaczącego wydłużenia postępowań sądowych. Ponadto projekty nie tylko utrzymują wadliwe przepisy (np. Krajowa Rada Sądownictwa wybierana w większości przez Sejm RP, nadal funkcjonująca Izba Dyscyplinarna SN, obowiązek ujawniania przez sędziów członkostwa we wszelkich zrzeszeniach, w tym związkach wyznaniowych i kościołach, zakaz wypowiadania się przez sędziów na temat reform ustrojowych dotyczących sądownictwa), lecz także tworzą nowe kontrowersyjne rozwiązania (np. przyznanie Ministrowi Sprawiedliwości kompetencji do swobodnego awansowania sędziów w nowej strukturze, uprawnienie prezesów sądów przymusowego wysyłania sędziów do pracy w innym oddziale sądu, marginalizacja funkcji opiniodawczej zgromadzeń ogólnych sędziów, kompetencje Ministra Sprawiedliwości i kolegiów sądów do „czyszczenia” referatów wybranych sędziów w okresie przejściowym). 

Oprócz tego opiniowane projekty dążą do przeprowadzenia reformy ustroju sądów w zbyt gwałtowny sposób, z niezwykle krótką vacatio legis, niepozwalającą na należyte przygotowanie sądownictwa do całkowitego przekształcenia jego struktury organizacyjnej w sposób zapewniający realizację prawa obywateli do niezawisłego i sprawnego sądu.

Sam postulat spłaszczenia struktury sądownictwa i wprowadzenia jednolitego statusu sędziego powszechnego jest wart dyskusji, ale powinien on zostać przygotowany w sposób respektujący Konstytucję RP, połączony z wykonaniem wyroków ETPC i TSUE wskazującym na wadliwości aktualnej procedury powoływania sędziów, z poszanowaniem odrębności władzy sądowniczej od władzy wykonawczej (Ministra Sprawiedliwości), a także ze skrupulatnym omówieniem nowych rozwiązań z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego oraz środowiskami sędziowskimi.

VII.510.38.2022