Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Ograniczenie udziału ławników w rozpoznawaniu spraw sądowych wprowadziła nowelizacja prawa z 28 maja 2021 r.
• To niekonstytucyjne rozwiązanie, pozbawiające społeczeństwo istotnych gwarancji proceduralnych, czego nie da się usprawiedliwić stanem zagrożenia epidemicznego
• Rzecznik Praw Obywatelskich prosi Ministra Sprawiedliwości o rozważenie odpowiednich działań legislacyjnych
• AKTUALIZACJA: Wprowadzone czasowe ograniczenie aktywności ławników w sprawach k.p.c. w I i II instancji nie jest sprzeczne z art. 182 Konstytucji - odpowiada resort 
• A nie można przyjąć, że wyrok wydany w składzie jednego sędziego jest mniej sprawiedliwy niż w szerszym składzie
• AKTUALIZACJA2: Nowelizacja ustawy covidowej z 9 marca 2023 r. po niemal 2 latach zniosła ograniczenie i przywróciła udział ławników w rozpoznawaniu spraw cywilnych w sądach I i II instancji
• Stowarzyszenie Ławników Polskich dziękuje Rzecznikowi Praw Obywatelskich i innym podmiotom zaangażowanym i wspierającym działania na rzecz przywrócenia udziału czynnika społecznego w orzekaniu

Krajowe stowarzyszenia ławników sądowych wskazują na niekonstytucyjność zmian wprowadzonych  w ustawie z 28 maja 2021 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw.

Chodzi o przepis stanowiący, że w pierwszej i drugiej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego; prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy. Ma to trwać przez rok od zakończenia pandemii.

Ławnicy zwracają uwagę, że jeszcze bardziej ogranicza to udział czynnika społecznego w rozpoznawaniu spraw sądowych. 

Już w trakcie prac legislacyjnych  budziło to wątpliwości. Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego wskazała na wątpliwość, czy nawet w stanie epidemii nie należałoby utrzymać zasady rozpoznawania pewnych spraw (zarówno przez sąd I i II instancji) w składzie kolegialnym. Nie wydaje się uzasadniona rezygnacja z zasady kolegialności jeszcze przez rok po zakończeniu stanu zagrożenia epidemicznego.

Także Naczelna Rada Adwokacka zauważyła, że uregulowanie to jest niezgodne z art. 2, art. 42 ust. 2 oraz art. 45 ust. 1 i 2 Konstytucji RP. W opinii Krajowej Izby Radców Prawnych podkreślono podważenie gwarancyjnego charakteru reguł postępowania cywilnego oraz możliwych problemów w praktyce mogących skutkować nawet nieważnością postępowania.

Rzecznik Praw Obywatelskich, Naczelna Rada Adwokacka, Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia”, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Sędziów Sądów Administracyjnych, Stowarzyszenie Sędziów „Themis” oraz Stowarzyszenie Prokuratorów „Lex Super Omnia” w wydanym 7 lipca 2021 r. Memorandum w sprawie prawa obywatela do sądu wskazali m.in., że pod pozorem walki z koronawirusem ustawodawca wprowadza niekonstytucyjne rozwiązania w momencie, kiedy jednocześnie odmraża działalność publiczną. Zwrócono przy tym m.in. uwagę, że zmiany te likwidują zasadę kolegialności składów sądowych, także poprzez odstąpienie od udziału czynnika społecznego w postaci ławników, o czym stanowi art. 182 Konstytucji RP.

Tymczasem ławnicy w procesie orzekania mają zasadniczo równe prawa z sędziami i wywierają faktyczny wpływ na kształtowanie się orzecznictwa sądów powszechnych. Ich udział w procesie stosowania prawa pozwala na osiągnięcie większej zgodności wydanego orzeczenia z opinią społeczną. Obecność ławnika w składzie orzekającym związana jest z zasadą kolegialności rozpoznawania spraw sądowych. Kolegialne rozpoznanie sprawy powinno prowadzić do ograniczenia niedokładności w ustaleniu stanu faktycznego, a zapadające orzeczenie powinno być rezultatem dyskusji zwieńczonej ostateczną decyzją większości składu sądzącego.

W ocenie RPO zmiany wprowadzone ustawą z  28 maja 2021 r. są niekonstytucyjne, pozbawiają społeczeństwo istotnych gwarancji proceduralnych, uniemożliwiają ławnikom wykonywanie funkcji, do której zostali powołani, a przy tym nie można ich usprawiedliwić stanem zagrożenia epidemicznego. Zgodnie z art. 182 Konstytucji RP, udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa. Należy jednak zauważyć, że wprowadzone ustawą z 28 maja 2021 r. ograniczenia powodują prawie całkowite wydrążenie tej konstytucyjnej normy z treści.

Odpowiedź MS 

(…)

Trzeba stanowczo podkreślić, że w obowiązującym stanie prawnym udział ławników w procesie orzekania nie został wyeliminowany w ogóle, a jedynie doznaje ograniczeń w sprawach rozpoznawanych według przepisów k.p.c. w pierwszej i drugiej instancji. Opisana nowelizacja nie wpływa też na status ławnika sądu powszechnego czy długość jego kadencji, albowiem ma ona bowiem charakter epizodyczny i będzie stosowana jedynie w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich. Dlatego też na gruncie obowiązujących przepisów wznowienie pełnego orzekania z udziałem ławników nastąpić może dopiero po odwołaniu stanu epidemii.

Wprowadzone czasowe ograniczenie aktywności ławników w sprawach rozpoznawanych według przepisów k.p.c. w pierwszej i drugiej instancji nie stoi więc w sprzeczności z regulacjami zawartymi w art. 182 Konstytucji RP.

Godzi się zaakcentować, że wdrożenie wskazanych rozwiązań było podyktowane koniecznością usprawnienia postępowania oraz chęcią zniwelowania zagrożenia epidemiologicznego, jakie stwarzają względem siebie osoby zasiadające wspólnie w kolegialnym składzie sądu. Przyjęta regulacja jest zatem jednym z elementów organizacji pracy wymiaru sprawiedliwości w okresie walki z epidemią COVID-19, podobnie jak wprowadzenie możliwości rozpoznawania spraw na posiedzeniach niejawnych, względnie na posiedzeniach zdalnych.

Celem powyższych rozwiązań jest ograniczenie bezpośrednich kontaktów zarówno w ramach składów orzekających, jak też na linii sąd – strony, co powinno pozytywnie wpłynąć na wyeliminowanie kolejnych potencjalnych ognisk rozwoju epidemii. Ograniczenie liczby członków składu orzekającego minimalizuje ponadto ryzyko wystąpienia przestoju w rozpoznaniu sprawy ze względu na chorobę lub kwarantannę jednego z jego członków.

Dodatkowo warto zwrócić uwagę na fakt, że w polskich realiach ustrojowych ławnikami najczęściej są osoby, które etap czynnej pracy zawodowej mają za sobą, tj. emeryci lub renciści. Są to więc osoby z grupy zwiększonego ryzyka powikłań w razie wystąpienia zachorowania na COVID-19.

Należy zauważyć przy tym, że nie ma obiektywnych i sprawdzalnych danych pozwalających przyjąć, że wyrok wydany w składzie jednego sędziego jest mniej sprawiedliwy niż wydany w poszerzonym składzie czy też że sprawa została mniej wnikliwie zbadana przez jednego sędziego niż trzech.

Z przytoczonych względów obecnie nie planuje się zmian wprowadzonych rozwiązań.

Wypada także zaznaczyć, że stan epidemii na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej wprowadzony został rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. (Dz. U. z 2020 r. poz. 491 z późn. zm.) na czas nieoznaczony. Zgodnie z art. 46 ust. 2 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2020 r. poz. 1845 z późn. zm.) stan epidemii odwołuje, w drodze rozporządzenia, minister właściwy do spraw zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej – na wniosek Głównego Inspektora Sanitarnego.

Minister Sprawiedliwości nie posiada zatem kompetencji do określania wytycznych dotyczących obowiązywania bądź znoszenia stanu epidemii jak również różnicowania sytuacji osób zaszczepionych, niezaszczepionych bądź też ozdrowieńców. W obliczu obowiązującego niebezpieczeństwa epidemicznego do zadań Ministra Sprawiedliwości należy natomiast taka organizacja wymiaru sprawiedliwości, która pozwoli w jak największym stopniu ograniczyć występujące zagrożenia. Wyrazem działań podejmowanych w tym zakresie są m.in. rozwiązania przewidziane w w/w ustawie nowelizującej, które wpisują się w ciąg inicjatyw legislacyjnych, będących próbą odpowiedzi na wyzwania, przed którymi stanął wymiar sprawiedliwości w okresie epidemii.

Końcowo podkreślić należy, iż projekt ustawy nowelizującej procedowany był przy zastosowaniu trybu odrębnego, z pominięciem procesu uzgodnień, konsultacji publicznych i opiniowania, a także etapu rozpatrzenia w/w projektu przez komisję prawniczą oraz potwierdzenia przez Stały Komitet Rady Ministrów. Powyższe było uzasadnione faktem, iż projekt zawierał rozwiązania ukierunkowane w szczególności na umożliwienie rozpoznawania toczących się spraw sądowych w okresie pandemii. Pilne uchwalenie wskazanych zmian było więc niezbędne z uwagi na trwający stan epidemii COVID-19

Ograniczenie zostało zniesione. Ławnicy dziękują za wsparcie

Od 15 kwietnia 2023 r. ławnicy mogą ponownie zasiadać w składach orzekających w sprawach cywilnych w sądach I i II instancji.

Jest to skutek nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw z 9 marca 2023 r. (Dz. U. z 2023 r. poz. 614). Zmieniono nią obowiązujący od niemal 2 lat przepis tzw. ustawy covidowej, który przewidywał, że w stanie epidemii oraz rok po jego zakończeniu sądy cywilne mają orzekać w składach bez udziału ławników (art. 15zzs[1] ust. 4 ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych).

Zgodnie z nowym brzmieniem tego przepisu we wskazanym okresie w sprawach cywilnych sądy I i II instancji rozpoznają sprawy w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem spraw rozpoznawanych w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, a prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy.

O uchylenie ograniczenia zabiegało Stowarzyszenie Ławników Polskich, które zwracało się do różnych instytucji, również Rzecznika Praw Obywatelskich, o wsparcie ich działań.

- Składamy serdeczne podziękowania wszystkim Państwu za poświęcony nam czas i włożony trud abyśmy jako ławnicy wrócili na sale sądowe. To jest efekt naszych wspólnych działań – pisze po zniesieniu ograniczenia przewodnicząca Stowarzyszenia Martyna Skibniewska w liście skierowanym do RPO Marcina Wiącka i innych zaangażowanych osób i instytucji.

VII.510.55.2021