Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W dotychczasowym składzie – czyli z udziałem ławników – Sąd Rejonowy w K.  będzie badać sprawę cywilną obywatela 
• Sędzia przewodnicząca pominęła bowiem ustawę z 28 maja 2021 r., według której w stanie epidemii i rok od jej zakończenia sądy cywilne mają orzekać w składzie jednoosobowym i bez udziału ławników
• To pierwsza taka decyzja sądu w kilku sprawach tego typu, do których przystąpił RPO, wskazując na jaskrawe naruszenie przez tę ustawę  praw i wolności oraz naruszenie Konstytucji i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
• Według RPO sądy powinny badać sprawy w dotychczasowych składach z  ławnikami,  bo nowe przepisy można stosować tylko w sprawach wszczętych po ich wejściu w życie 

Rzecznik Praw Obywatelskich dostał od Sądu Rejonowego w K. informację, że sędzia przewodnicząca składu postanowiła na podstawie art. 91 ust. 2 Konstytucji - celem dochowania standardów rzetelnego procesu w aspekcie dostępu do sądu ustanowionego ustawą - pominąć przy ustaleniu składu sądu zapisy art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy z 2 marca 2020 r. 

Sprawa będzie prowadzona w dalszym ciągu w dotychczasowym składzie sędziego i dwóch ławników - tak aby strony postępowania miały prawo do gwarancji wynikających z art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – postanowiła sędzia.

O co chodzi w sprawie

Sąd Rejonowy prowadzi sprawę cywilną, Składy sądu w tych sprawach do 2 lipca 2021 r. były złożone z sędziego i dwóch ławników - zgodnie z dotychczasowymi przepisami ustawowymi. 

Tymczasem 28 maja 2021 r. Sejm uchwalił zmianę Kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którą postępowania te powinny być prowadzone od  3 lipca 2021 r. przez jednego sędziego. 

Ustawa głosi, że w I i II instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego; prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy. Ma to trwać przez rok od zakończenia pandemii.

Sąd uznał udział RPO za potrzebny. Powołał się na stanowisko RPO z wystąpienia do Ministra Sprawiedliwości z 13 lipca 2021 r. Rzecznik wskazywał że ograniczenie udziału ławników w orzekaniu jest niekonstytucyjne. Pozbawia też społeczeństwo istotnych gwarancji proceduralnych. A zmian nie można usprawiedliwiać stanem zagrożenia epidemicznego.

Stanowisko RPO

RPO przedstawił sądowi stanowisko pod kątem realizacji konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji): 

• art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych - w brzmieniu nadanym art. 4 pkt 1 ustawy z 28 maja 2021 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw - jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, z art. 182 Konstytucji RP, a ponadto jest niezgodny z art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka; 
• art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 28 maja 2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw jest niezgodny z zasadą zaufania obywateli do państwa i prawa wynikającą z art. 2 Konstytucji RP. 

Uzasadnienie stanowiska RPO

Jak głosiło uzasadnienie zmiany, była ona podyktowana zagrożeniem epidemiologicznym, „jakie stwarzają sobie nawzajem trzy osoby zasiadające wspólnie w składzie sądu”. Podkreślało, że „nie ma obiektywnych i sprawdzalnych danych pozwalających na przyjęcie, że wyrok wydany w składzie jednego sędziego jest mniej sprawiedliwy niż wydany w poszerzonym składzie, czy też że sprawa została mniej wnikliwie zbadana przez jednego sędziego niż trzech”.

W ocenie RPO wprowadzając zmianę składu orzekającego w ustawie - przewidzianej na czas obowiązywania zagrożenia - ustawodawca wykazał się brakiem poszanowania dla konstytucyjnych praw jednostki i podstawowych standardów konstytucyjnych demokratycznego państwa prawa.

Ustawodawca powinien był rozważyć, czy wartości i zasady konstytucyjne nie przesądzają utrzymania dotychczasowych zasad rozpoznawania spraw w odniesieniu do już wszczętych postępowań – z ograniczeniem się wyłącznie do nowego ukształtowania składów po wejściu ustawy w życie.

Konsekwencją zmiany jest stan niepewności prawnej. Sądy i sędziowie nie są pewni, w jakim składzie winni rozpoznawać sprawy: czy z zastosowaniem niekonstytucyjnych przepisów, narażając się na podnoszenie przez strony zarzutu nieważności postępowania - czy też powinni podjąć działania w celu zapewnienia poszanowania Konstytucji i prawa międzynarodowego w zakresie prawa do sądu. W opinii Rzecznika właściwe jest to drugie rozwiązanie. 

Udział ławników w postępowaniach sądowych wynika z art. 182 Konstytucji, który mówi o udziale obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Ławnicy mają zasadniczo równe prawa z sędziami. Ich udział pozwala na osiągnięcie większej zgodności orzeczenia ze społecznym poczuciem sprawiedliwości.

Europejski Trybunał Praw Człowieka zwracał już uwagę, że po przydzieleniu sprawy danemu sędziemu i po rozpoczęciu postępowania sprawa podlega rozpatrzeniu przez ten sam skład sądu aż do jej rozstrzygnięcia. Inaczej naruszony jest  art. 6 ust. 1 EKPC. Za niedopuszczalną uznał sytuację, gdy zmiana składu nie jest ograniczona żadnymi procedurami. 

A Trybunał Konstytucyjny wskazywał, że w świetle art. 182 Konstytucji nie jest możliwe całkowite wyłączenie obywateli z udziału w wymiarze sprawiedliwości ani takie jego zawężenie, że udział ten będzie miał symboliczny charakter. RPO podziela to stanowisko TK (sygn. akt P 16/04).

Ograniczenie udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości powinno następować wyłącznie z przyczyn określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji – a ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Z tych względów ustawa z 28 maja 2021 r. narusza art. 182 Konstytucji w związku z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. 

Zmiana ta jest obarczona wadami, które powodują nieważność postępowania w świetle art. 379 pkt 4 k.p.c.

Jeśli niekonstytucyjne przepisy ustawy będą przez sądy stosowane, może to prowadzić do konieczności ponownego sądowego rozpoznania spraw, które winny być badane w dotychczasowym (do wejścia w życie ustawy z 28 maja 2021 r.), zgodnym z prawem składzie ławniczym. 

Pospieszne uchwalanie ustaw, brak konsultacji społecznych, nieuwzględnianie opinii ekspertów doprowadziło do sytuacji, w której obywatele nie mogą być pewni swoich praw i swojej sytuacji prawnej.  Mamy do czynienia z jaskrawym przykładem naruszania praw i wolności przez władzę ustawodawczą.

Stosunkowo nieskomplikowane sprawy pracownicze, które mogłyby zostać rozstrzygnięte w sądzie I instancji, w związku z odsunięciem ławników od orzekania mocą ustawy z 28 maja 2021 r., nastręczyły sądowi poważnych wątpliwości konstytucyjnych. 

Wobec kolizji między ustawą a standardami konstytucyjnymi i wynikającymi z wiążącej umowy międzynarodowej, sąd może rozstrzygnąć bądź kierując pytanie prawne do TK, bądź też udzielając pierwszeństwa przed ustawą umowie międzynarodowej jaką jest EKPC (art. 91 ust. 2 Konstytucji). 

Sąd powinien zatem rozpoznać sprawy stosując regułę kolizyjną art. 91 ust. 2 Konstytucji, na podstawie przepisów procesowych, które obowiązywały w dniu wszczęcia postępowania w sprawie - z uwagi na potrzebę ochrony wartości konstytucyjnych, wywodzonych z art. 2 Konstytucji oraz praw obywatelskich wynikających z jej art. 45.

Zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Taką umową jest EKPC. 

Taka wykładnia art. 6 ust. 1 EKPC, wynikająca z orzecznictwa ETPC, pozwala przyjąć konieczność orzekania przez sąd w składzie ławniczym - z uwagi na brak możliwości pogodzenia z Konwencją orzekania bez udziału ławników, a jedynie w nowo ukształtowanym składzie jednego sędziego.

Określający skład orzekający sądu art. 47 § 2 pkt 1 k.p.c. nie został usunięty z systemu prawa. Ustawa z 28 maja 2021 r. nakazała jedynie -  na czas stanu zagrożenia i przez rok później – zastąpienie go innym przepisem ustawowym, inaczej kształtującym skład sądu. 

Takie stanowisko RPO przedstawił także, przystępując do postępowania przed TK, zapoczątkowanego pytaniem prawnym sądu ws. ograniczenia udziału ławników w rozpoznawaniu spraw.

VII.510.127.2021