Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Senat przyjął projekt dotyczący m.in. obowiązku przygotowania przez dystrybutora kopii filmu z udogodnieniami - audiodeskrypcji i napisów w wersji audio
• Jest jednak ryzyko, że zapis tekstowy będzie ograniczony jedynie do dialogów a nie obejmie istotnych elementów dźwiękowych
• Ponadto projekt nie obejmuje tłumaczenia na polski język migowy

Zastępca rzecznika praw obywatelskich Valeri Vachev przekazuje uwagi w tej sprawie przewodniczącemu sejmowej Komisji Kultury i Środków Przekazu Piotrowi Babinetzowi z prośbą o ich uwzględnienie w pracach nad projektem.

Rzecznik - jako niezależny organ ds. popierania, ochrony i monitorowania wdrażania Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych - szczególną uwagę poświęca zapewnieniu dostępności osobom z niepełnosprawnościami na zasadzie równości z innymi osobami. To jedna z najważniejszych zasad Konwencji, która umożliwia im  niezależne życie i pełny udział we wszystkich jego sferach.

Zgodnie z Konwencją, zadaniem państwa-strony jest podjęcie wszelkich odpowiednich środków w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami dostępu do programów telewizyjnych, filmów, teatru i innego rodzaju działalności kulturalnej, w dostępnych dla nich formach. Prawo to potwierdza art. 6 ust. 1 Konstytucji RP.

Rzecznik z uwagą obserwuje prace nad projektem nowelizacji ustawy o kinematografii (druk sejmowy nr 2249), który jest inicjatywą ustawodawczą Senatu. Już na etapie prac w senackiej Komisji  Ustawodawczej RPO przedstawił uwagi do projektu. W efekcie wprowadzono zmiany - o które zabiegali też przedstawiciele osób z niepełnosprawnościami -  dotyczące nałożenia obowiązku przygotowania kopii filmu wraz z udogodnieniami przez podmiot prowadzący dystrybucję filmu. Niemniej projektowane rozwiązania powinny uwzględniać inne specyficzne potrzeby różnych grup osób z niepełnosprawnościami.

Napisy dla niesłyszących jako udogodnienie dla osób głuchych i niedosłyszących

Projekt nakłada obowiązek wytworzenia audiodeskrypcji oraz napisów do filmu w wersji audio. Nie wprowadzono jednak definicji legalnej terminu „napisy do filmu w wersji audio" – a ustalenie jego znaczenia w języku potocznym nie daje jednoznacznego rezultatu. Kwestia, czym zatem są w istocie napisy do filmu w wersji audio, może nastręczać trudności i prowadzić do różnej praktyki.
Pojęcie „napisy dla niesłyszących" wprowadzono po raz pierwszy w rozporządzeniu Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z 15 listopada 2018 r. w sprawie udogodnień dla osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu wzroku i osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu słuchu w programach telewizyjnych. Zgodnie z aktualnym rozporządzeniem, napisy rozumiane są jako:  

• widoczny na ekranie tekst będący odpowiednikiem dialogów i narracji, korespondujący z widocznym na ekranie obrazem, zawierający rozróżnienie osób występujących w dialogu kolorami czcionki lub przy pomocy identyfikatorów tekstowych oraz opisy tekstowe efektów dźwiękowych i tła dźwiękowego;
• widoczny na ekranie tekst w języku polskim zawierający dialogi lub narrację audycji obcojęzycznych, zaliczany do czasu emisji audycji z udogodnieniami dla osób z niepełnosprawnościami ze współczynnikiem zmniejszającym 0,7;
• tekst w audycjach na żywo, pojawiający się na ekranie z nieznacznym przesunięciem czasowym, będący odzwierciedleniem dialogów lub wypowiedzi. 

Definicja ta obejmuje wszelkie elementy, na które RPO wskazywał już w raporcie z 2014 r. pt. „Sytuacja osób głuchych w Polsce". Użycie odmiennego pojęcia bez wyraźnego zdefiniowania może zatem sprawić, że zapis tekstowy będzie ograniczony jedynie do dialogów i nie obejmie innych istotnych elementów dźwiękowych. Wydaje się zatem, że słusznym rozwiązaniem będzie odwołanie się w ustawie do istniejącego już pojęcia, którego znaczenie nie budzi wątpliwości.

Potrzeba zapewnienia tłumaczenia na polski język migowy

Proponowana nowelizacja nie obejmuje jednego z udogodnień kierowanego do osób głuchych, jakim jest tłumaczenie na polski język migowy.  Nie uwzględnia, że część osób głuchych porozumiewa się jedynie w polskim języku migowym, zaś język polski jest dla nich językiem obcym. Osoby głuche mają duże trudności w rozumieniu tekstu w języku polskim, gdyż PJM poza odrębnym słownictwem ma też własną gramatykę wizualno-przestrzenną, odrębną od języka polskiego. Nierozumienie istoty głuchoty przez osoby słyszące stanowi źródło dyskryminacji osób głuchych w życiu codziennym, również tej, która wynika z prawa. Projektowane regulacje powinny zatem zapewniać im prawo do korzystania z przysługujących im praw i wolności na zasadzie równości z innymi osobami.

W komunikacji z osobami głuchymi ważne jest rozróżnienie polskiego języka migowego od systemu językowo-migowego. PJM to naturalny język wizualno-przestrzenny, którym posługują się osoby głuche. Z kolei system językowo-migowy (SJM) nie jest językiem, a sztucznym systemem porozumiewania się będącym połączeniem polskiego języka migowego i języka polskiego. W tym przypadku przekład z języka polskiego fonicznego na SJM będzie transliteracją, gdyż odbywa się w obrębie jednego języka - języka polskiego. 

Wprowadzenie standardów udogodnień - upoważnienie dla MKiDN 

W raporcie RPO z 2014 r. zasygnalizowano potrzebę opracowania standardu tworzenia napisów oraz tłumaczenia na język migowy. Odpowiednie rozwiązania powinny również dotyczyć audiodeskrypcji. Standardy  w programach telewizyjnych, na płytach DVD i w kinach powinny być ustanowione rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ich wprowadzenie pozwoli na monitorowanie i kontrolę emitowanych napisów, a także zgłaszanie uwag przez  odbiorców. Jest to szczególnie istotne dla zwiększania dostępności programów i produkcji filmowych dla użytkowników z niepełnosprawnościami sensorycznymi. W dalszej kolejności istnieje również potrzeba opracowania metodologii badania jakości zamieszczanych udogodnień.

Wytyczne dotyczące standardu zamieszczanych udogodnień opracowała KRRiT. Wydane przez KRRiT stanowiska nie są jednak wiążące dla twórców i dystrybutorów, stanowią jedynie wskazówkę dotyczącą potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Ważne jest zatem, aby wytyczne miały charakter wiążący i aby istniała możliwość weryfikacji zgłaszanych przez odbiorców uwag dotyczących udogodnień.

A możliwość składania skarg i wniosków gwarantuje ustawa o rtv. Zgodnie z nią KRRiT prowadzi punkt kontaktowy w celu dostarczania informacji i przyjmowania skarg w kwestiach związanych z dostępnością dla osób z niepełnosprawnościami wzroku oraz osób z niepełnosprawnościami słuchu. Oceniając to rozwiązanie jako pożądane, zasadne wydaje się zawarcie w projekcie upoważnienia dla MKiDN do wydania rozporządzenia obejmującego standardy zamieszczanych udogodnień wraz ze wskazaniem podmiotu, do którego można by kierować skargi.  

XI.022.1.2021