Biuletyn Informacji Publicznej RPO

20 lat temu, 18 grudnia 2002 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło Protokół Fakultatywny do Konwencji w sprawie Zakazu Stosowania Tortur i innego Okrutnego, Nieludzkiego Traktowania albo Karania (dalej jako OPCAT).

To innowacyjny dokument, zgodnie z którym główny nacisk należy położyć na działania o charakterze prewencyjnym, a nie interwencje podejmowane gdy doszło już do naruszenia praw osoby pozbawionej wolności.

W tym celu OPCAT ustanawia system regularnych wizytacji, przeprowadzanych przez niezależne międzynarodowe i krajowe organy, w miejscach gdzie przebywają osoby pozbawione wolności. Intencją podejmowanych przez nich działań jest zapobieganie torturom oraz innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.  

Na poziomie międzynarodowym utworzony został Podkomitet ONZ do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (SPT), natomiast na poziomie krajowym Państwo Strona zobowiązana jest utworzyć krajowy mechanizm prewencji. Regularny system wizyt ekspertów krajowych i międzynarodowych ma stworzyć płaszczyznę konstruktywnego dialogu pomiędzy Podkomitetem i Krajowym Mechanizmem, a władzami wizytowanej instytucji i danego państwa.

Już 91 państw jest stroną OPCAT, a 77 z nich wyznaczyło krajowe mechanizmy prewencji, co oznacza,  że prewencja tortur staje się zjawiskiem globalnym. Wynika to z faktu, iż Protokół Fakultatywny to bardzo praktyczne narzędzie. Ma on bowiem pomóc państwom wywiązać się ze zobowiązań, które nakłada na nie Konwencja w sprawie zakazu tortur i innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania.

Specjalny Sprawozdawca ONZ ds. Tortur, Manfred Nowak, tak uzasadniał rozwiązania przyjęte w OPCAT: „Przyjęte [w nim] rozwiązania bazują na doświadczeniach wskazujących na to, że stosowanie tortur i innych form nieludzkiego traktowania zdarza się w odizolowanych miejscach pozbawienia wolności. Osoby, które stosują tortury czują się tam bezpieczne, poza zasięgiem kontroli i monitoringu. Tortury są zakazane we wszystkich systemach prawnych i kodeksach moralnych na świecie. Mogą więc być stosowane tylko tam, gdzie przełożeni i współpracownicy tolerują takie praktyki lub przymykają na nie oko i gdzie izby tortur są skutecznie oddzielone od świata zewnętrznego. Ofiary tortur umierają lub boją się mówić o swoich doświadczeniach. Jeśli jednak ktoś decyduje się na złożenie skargi w tej sprawie, jest mu niezwykle trudno udowodnić, co przeżył w miejscu izolacji. Władze zwykle podważają jego wiarygodność powołując się na fakt, że jest to osoba podejrzana, wyjęta spod prawa, czy terrorysta. Dlatego jedynym sposobem na przerwanie zaklętego koła jest poddanie miejsc zatrzymań publicznej kontroli i doprowadzenie do tego, by cały system, w tym policja, służby bezpieczeństwa, oraz służby wywiadowcze działały w sposób przejrzysty i poddawały się zewnętrznemu monitoringowi”.

Wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich

18 grudnia to bardzo ważny dzień w kalendarzu praw człowieka. Tego właśnie dnia, 20 lat temu Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Protokół Fakultatywny do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Jest on podstawą prawną dla tworzenia i funkcjonowania krajowych mechanizmów prewencji.  

Dwadzieścia lat temu system wizyt prewencyjnych OPCAT stanowił wyjątkową innowację w ramach ONZ. Został okrzyknięty zwiastunem nowej generacji uprawnień w zakresie praw człowieka. Wykracza on poza prostą deklarację, że tortury są złe. Protokół uznaje, że wszystkie miejsca zatrzymań mogą stać się miejscami, w których dochodzi do tortur. Czy to w wyniku nadużyć, czy też dlatego, że jednostki wykorzystują swoją przewagę nad bezbronnym więźniem w sposób niekontrolowany. A wyeliminowanie tego wymaga nadzoru, czujności i monitoringu. Funkcjonariusz więzienny nie będzie torturował więźnia, który ma się spotkać z gościem. Przesłuchujący nie ulegnie pokusie wymuszenia zeznań, jeśli jego działania będą monitorowane i odpowiednio nadzorowane.  

OPCAT to zobowiązanie państw, które zgodziły się otworzyć drzwi swoich posterunków policji, więzień, szpitali psychiatrycznych, ośrodków dla cudzoziemców czy placówek dla nieletnich dla nadzoru niezależnego mechanizmu międzynarodowego - Podkomitetu ONZ ds. Zapobiegania Torturom oraz krajowych mechanizmów prewencji. 

Działający w Biurze RPO Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur przeprowadza wizyty prewencyjne w każdym miejscu pozbawienia wolności i bez wcześniejszych zapowiedzi.  

System monitoringu prewencyjnego, który zawdzięczamy OPCAT, angażuje władze państwowe, krajowe mechanizmy prewencji i Podkomitet w trójstronny dialog. Ma on budować u obywateli brak akceptacji dla tortur i innych form złego traktowania obywateli przez funkcjonariuszy państwowych.  

Tortury to najbardziej rażące naruszenie praw człowieka. Rozwijają się dzięki tajemnicy i zaprzeczeniom. Dzięki brakowi nadzoru.  

Dlatego tak ważna jest prewencja.