Biuletyn Informacji Publicznej RPO

5 czerwca 2024 r. odbyło się w trybie hybrydowym posiedzenie Komisji Ekspertów ds. Ochrony Zdrowia Psychicznego przy Rzeczniku Praw Obywatelskich. Wziął w nim udział rzecznik praw pacjenta Bartłomiej Chmielowiec. Podstawą dyskusji były zagadnienia dotyczące aktualnej sytuacji w zakresie leczenia uzależnień, ze szczególnym uwzględnieniem praw pacjentów. 

Otwierając posiedzenie, zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk przywitał zaproszonych ekspertów oraz członków Komisji. Wprowadzenia do dyskusji przedstawili Stanisław Trociuk oraz Bartłomiej Chmielowiec.

Stanisław Trociuk wskazał na spostrzeżenia, które wynikają ze spraw prowadzonych w Biurze RPO, a dotyczą zgonów po interwencji policji wobec osób uzależnionych od alkoholu i innych środków odurzających. W toku ich badania ustalono prawidłowość, polegającą na tym, że w kilkunastu przypadkach do zgonów doszło, gdy interwencja policji była podejmowana wobec osób uzależnionych od alkoholu lub innych środków odurzających, a policjanci stosowali środek przymusu bezpośredniego w postaci paralizatora. Mimo że wykracza to poza wiedzę prawniczą, niewątpliwie wymaga analizy. 

Interwencje policji często są podejmowane wobec osób uzależnionych. Pojawia się wątpliwość co do skuteczności stosowanych metod terapii oraz procedury, która polega na przymusowym poddaniu leczeniu osób, które stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia otoczenia. Okazuje się bowiem, że te osoby albo w ogóle nie poddają się terapii, bądź jej zaprzestały, a interwencja policji jest skutkiem tego, że w dalszym ciągu osoby te stanowią zagrożenie dla najbliższego otoczenia.

ZRPO przedstawił ponadto najważniejsze wyniki kompleksowej analizy którą przeprowadziła Najwyższa Izba Kontroli w 2016 r. Te niepokojące dane wskazują, że 60 % osób, które zobowiązano do przymusowego leczenia, w ogóle się go nie podjęły. Z kolei 30 % osób, które wdrożyły leczenie, przerwały je i już nie kontynuowały.

Bartłomiej Chmielowiec zaprezentował problemy i wyzwania, które pojawiły się podczas działań przez RPP w leczeniu uzależnień. Obecnie nie ma skonsolidowanego aktu prawnego, który reguluje tę kwestię. Na tle funkcjonowania różnych ustaw i wzajemnych zależności występują różnego rodzaju problemy dotyczące interpretacji poszczególnych stanów faktycznych oraz tego, które normy prawne powinny mieć w danej sytuacji zastosowanie. 

Dochodzi np. do sytuacji, gdy w jednym podmiocie występuje zarówno placówka zajmująca się leczeniem uzależnień, jak i izba wytrzeźwień. Na tym tle rodzą się problemy związane z wytwarzaniem dokumentacji medycznej oraz tego, jak zakwalifikować daną osobę - czy powinna być przyjęta w ramach podmiotu leczniczego, czy izby wytrzeźwień. 

Występują też problemy dotyczące tego, że oprócz podmiotów, które prowadzą terapię uzależnień i są zarejestrowane jako podmioty lecznicze, istnieją też placówki, które zajmują się terapią uzależnień, ale nie są zarejesrtowane jako podmioty lecznicze. Rzecznik Praw Pacjenta nie ma możliwości podjęcia działań wobec takich podmiotów

Kolejną kwestą, która wzbudza wątpliwość, jest stosowana terapia wobec osób uzależnionych w placówkach zarejestrowanych jako podmioty lecznicze. Zdarza się bowiem, że w niektórych podmiotach jest stosowana terapia pracy lub oddziaływania społeczności, ale nie ma psychoterapii grupowej lub indywidulanej. Dochodzi do sytuacji, które w sposób szczególny narażają godność człowieka. Występuje kwestia zgodności działań nie tylko na tle ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, ale również z Konstytucją RP.

W posiedzeniu wzięli udział zaproszeni eksperci: Damian Marciniak, dyrektor Departamentu ds. Zdrowia Psychicznego w Biurze RPP, Elżbieta Bartosiewicz, zastępca dyrektora tego departamentu, prof. dr hab. n. med. Marcin Wojnar, kierownik Katedry i Kliniki Psychiatrycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, ks. dr Arkadiusz Nowak, prezes Instytutu Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej, przewodniczący Rady Pacjentów przy Ministrze Zdrowia oraz Aneta Koczaska-Siedlecka, kierownik Działu Lecznictwa i Certyfikacji w Krajowym Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom.

Ponadto w posiedzeniu uczestniczyli przedstawiciele Zespołu Prawa Administracyjnego i Gospodarczego BRPO: dyrektor oraz współprzewodniczący Komisji ds. Ochrony Zdrowia Psychicznego - Piotr Mierzejewski oraz Ewa Talma-Pogrzebska.

Damian Marciniak przedstawił szczegółowo najważniejsze problemy identyfikowane w ramach pracy Departamentu. Główne kwestie i trudności związane z praktyczną realizacją prawa pacjenta w zakresie leczenia uzależnień dotyczą: 

• złożoności legislacyjnej i rozwiązań hybrydowych polegających na tym, że w jednym podmiocie znajduje się oddział leczenia uzależnień, jak i izba wytrzeźwień, która stosuje przymus bezpośredni, a nie prowadzi dokumentacji medycznej;
• funkcjonowania  ośrodków leczenia uzależnień jedynie w formie działalności gospodarczej, bez wpisu do Rejestru Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, co powoduje wyłączenie tych ośrodków z możliwości podejmowania przez RPP interwencji w celu ochrony praw osób tam przebywających; 
• trudności w zakresie stosowanych metod leczenia osób uzależnionych, w tym stosowania wzmocnień negatywnych - poprzez prowadzenie m.in. długodystansowych zabiegów bez orzeczenia lekarskiego, pozwalającego na taką praktykę czy wykonywania  pracy na rzecz ośrodka.

Prof. Marcin Wojnar wskazał na przykłady, gdy w jednym podmiocie występuje oddział terapii uzależnień, jak i izba wytrzeźwień, które funkcjonują kompletnie niezależnie. Przedstawił też problemy funkcjonowania prywatnych oddziałów detoksykacyjnych, do których jest to samo wejście, co do izby wytrzeźwień. Odniósł się też do funkcjonowania podmiotów prowadzących terapię uzależnień, w tym stosowanych tam terapii oraz do odmowy przyjmowania do oddziałów psychiatrycznych osób, które są w stanie intensyfikacji alkoholem. Podkreślił, że leczenie pod przymusem daje znacznie mniejsze efekty terapeutyczne niż leczenie z własnej woli pacjenta.

Dyr. Piotr Mierzejewski zwrócił uwagę na konieczność występowania pewnych form przymusu w zakresie leczenia uzależnień. Do BRPO wpływają sygnały osób bliskich – rodziców, rodziny – z prośbą o pomoc w umieszczeniu osoby uzależnionej od alkoholu na przymusowym leczeniu. Wynika to z obawy osób najbliższych o życie swoje i osoby uzależnionej. Powstaje jednak wątpliwość, gdzie jest  granica wobec osoby uzależnionej, kiedy kończy się jej wolność, a kiedy występuje naruszenie praw i wolności innych osób.

Ks. Arkadiusz Nowak przybliżył problem osób z uzależnieniami z punktu widzenia prowadzonego ośrodka leczenia uzależnień od narkotyków. W tym zakresie występuje cały katalog problemów natury praktycznej związanych z prawami pacjentem oraz ich nieznajomością przez osoby wykonujące terapię. Problematyczne jest również, że występuje grupa psychoterapeutów osadzonych w historycznych metodach terapii, co rodzi pewną ostrożność w przeprowadzaniu zmian. Zwrócił uwagę, że wiele ośrodków funkcjonuje w ramach systemu dociążeń. np. stosując biegi czy pracę jako główną formę terapii wobec osób uzależnionych. Podkreślił, że w ośrodku funkcjonuje system korekcyjno- motywujący, który wyklucza możliwość stosowania jakichkolwiek kar wobec osób uzależnionych.

Aneta Koczaska-Siedlecka odniosła się do spraw wpływających do Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Zauważyła, że skargi pacjentów są w większości kierowane wobec placówek uzależnień albo wobec podmiotów, które nie są zarejestrowane jako podmioty lecznicze. Dotyczą one m.in. wyłudzeń finansowych, wchodzenia w relacje pozaterapeutyczne terapeutów z pacjentami, braku odpowiedniej opieki medycznej oraz terapeutycznej - całodobowo, czy pracy fizycznej jako głównej formy terapii. Wskazała na potrzebę jednej ustawy regulującej kompleksowo system leczenia uzależnień oraz ustanawiającej odpowiedzialność terapeutów uzależnień.

Podczas dyskusji eksperci byli zgodni, że państwo w dużym stopniu oddało pole w walce z problemem alkoholowym i innymi uzależnieniami, jak również, że stanowi to obszar, w którym na rynku prywatnym może dojść do nadużyć kosztem niespełnionych nadziei w zakresie podejmowania leczenia przez osoby uzależnione.

Eksperci podkreślili, że dochodzi do śmierci osób nietrzeźwych i uzależnionych w izbach wytrzeźwień oraz innych naruszeń prawa. Szukając rozwiązań chroniących życie i zdrowie, należy wskazać brak jasno określonej odpowiedzialności - nie tylko dlatego, że przepisy są rozproszone.  Nie ma bowiem także scalania odpowiedzialności. Należy zwrócić szczególną uwagę na kwestię odpowiedzialności, na monitorowanie, i na stworzenie gwarancji bezpieczeństwa i przeciwdziałania możliwości narażenia życia i zdrowia osób.

Zwrócono uwagę na potrzebę całościowego opisania funkcjonowania systemu lecznictwa uzależnień, wskazującego na ile przedstawione nieprawidłowości mają charakter incydentalny, a na ile systemowy oraz na jakich poziomach należy podjąć interwencję. Stosowane metody terapeutyczne powinny być obszarem prac nad wytycznymi bądź zaleceniami Ministra Zdrowia (konieczność standaryzacji).

Opinie i konsultacje zostaną wykorzystanie w bieżących działaniach RPO.