Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Karta Praw Podstawowych jest jednym z najważniejszych narzędzi ochrony praw podstawowych na poziomie regionalnym, jaki kiedykolwiek stworzono. Definiuje wartości, które nie podlegają negocjacjom.
• Jesteśmy w „momencie  konstytucyjnym”, gdy pojawia się pytanie o uruchomienie instrumentów prawnych do tej pory traktowanych jako hipotetyczne – stawką jest ratowanie gwarancji praw i wolności dla wszystkich obywateli Unii przed zakusami poszczególnych rządów.
• Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej ma zasadniczą rolę we wzmacnianiu pozycji jednostki, w budowaniu wspólnoty obywateli a nie wspólnoty państw.
• Zagrożenia dla nich sprawiają, że oto na naszych oczach kształtuje się federalny system ochrony praw podstawowych, uzupełniany przez systemy konstytucyjne państw członkowskich.

To najmocniejsze tezy otwarcia konferencji naukowej organizowanej 10 i 11 maja w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. - Jest to nasz sposób uczczenia 15-lecia przystąpienia do UE – powiedział rzecznik praw obywatelskich Adam Bodnar.

W debacie otwierającej głos zabrali: prof. Marek Safjan, sędzia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, prof. Mirosław Wyrzykowski, sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku oraz ambasador UE w Polsce Marek Prawda. Przesłania dla uczestników przekazali: Emily O’Reiily, ombudsmanka europejska i Michael O’Flaherty – szef Agencji Praw Podstawowych UE.

- Dotychczasowy system ochrony praw człowieka w Polsce uległ dosyć istotnej ewolucji – zaznaczył na wstępie moderator debaty, zastępca RPO Stanisław Trociuk. - Widać to wyraźnie ze spadającej liczby pytań prawnych do Trybunału Konstytucyjnego i rosnącej do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Pytania zadawane przez sądy są jednym z narzędzi ochrony praw podstawowych.

W 2014 r. do Trybunału Konstytucyjnego polskie sądy skierowały takich pytań 80 , w 2015 – 130. Ale już w 2018 r.– tylko 18, w tym roku – dziewięć . To wyraźnie pokazuje na rosnący brak zaufania do Trybunału jako organu, którego jednym z zadań jest stanie na straży ochrony praw jednostki.

Jednocześnie w tym samym roku 2018 polskie sądy skierowały 31 pytań prejudycjalnych do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. – Oto znak czasów, w których żyjemy – powiedział Stanisław Trociuk otwierając konferencją naukową o Karcie Praw Podstawowych.

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Karta to zbiór fundamentalnych praw człowieka i obowiązków obywatelskich podpisany 7 grudnia 2000 r. w Nicei w imieniu Parlamentu Europejskiego, Rady UE oraz Komisji Europejskiej, powtórnie, z pewnymi poprawkami, podpisany przez przewodniczących tych organów podczas szczytu w Lizbonie 12 grudnia 2007 r. Moc wiążąca dokumentu została mu nadana przez Traktat Lizboński 13 grudnia 2007 roku, który wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.

- Karta jest jednym z najważniejszych narzędzi ochrony praw podstawowych na poziomie regionalnym, jaki kiedykolwiek stworzono. Kluczowe jest unaocznianie jej znaczenia na poziomie krajowym – zwrócił się do uczestników konferencji szef Agencji Praw Podstawowych Michael O’Flaherty w nagraniu wideo.

Ambasador Unii Europejskiej w Polsce Marek Prawda przypomniał, że Karta jest obok traktatów źródłem prawa pierwotnego Unii. Nie istnieje od początku, bo Unia była najpierw organizacją gospodarczą, potem gospodarczo-polityczną, teraz zaś odkrywa, jak ważne są dla jej istnienia zachowanie podstawowych wartości. Że nie stać jej dziś na to, by nie zajmować się zagrożeniami dla praworządności. Dlatego – podkreślił – zbliżające się wybory do Parlamentu Europejskiego będą najbardziej europejskimi do tej pory. Wiemy dziś  bowiem, że Europa jest śmiertelna, chcemy opowiedzieć o niej tym, którzy przestali ją zauważać.

Ambasador Prawda apelował o to, by w trakcie tej europejskiej kampanii nie pogłębiać podziałów, nie zmuszać ludzi do opowiadania się za albo przeciw Europie , bo stawką tej debaty jest formułowanie własnych idei na Europę XXI wieku.

Federalny system ochrony praw podstawowych

- Kiedy 15 lat temu Polska wstępowała do Unii Europejskiej, Karta Praw Podstawowych już istniała. Już wtedy bowiem było jasne, że europejskiej wspólnocie nie wystarczy ogólna deklaracja o znaczeniu praw podstawowych jednostki - trzeba to przekonanie skodyfikować i zamienić w obowiązujące prawo – przypomniał w słowie wstępnym RPO Adam Bodnar. Podkreślił, że w momencie precyzowania Kraty Polska nie brała udziału w debacie o jej kształcie. - Wtedy skupialiśmy się na poprawnym wdrażaniu prawa europejskiego i przygotowaniu się do członkostwa w UE.

Zaczęliśmy się przyglądać Karcie w czasie negocjacji Traktatu Lizbońskiego, kiedy Brytyjczycy zgłosili swój protokół, ograniczający w Wielkiej Brytanii stosowanie praw socjalnych. Polska, zgłaszając swoje – nieco inne zastrzeżenia – poparła ten protokół. Stał się on więc odtąd protokołem brytyjsko-polskim.

Debata o protokole nieco zaburzyła świadomość opinii publicznej, czym naprawdę jest Karta Praw Podstawowych. Umykało nam, że nie jest ona po prostu jedną z nieratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych, a obowiązującym w Unii prawem. Protokół polsko-brytyjski nie ogranicza stosowania praw podstawowych w Unii – zauważył Adam Bodnar. - To jest standard, do którego się odwołuje Trybunał Sprawiedliwości UE i sądy najwyższe państw członkowskich (wystarczy przypomnieć, że sądy najwyższe państw członkowskich odwoływały się do Karty już w 71 sprawach).

Adam Bodnar zwrócił uwagę na przełomowy dla znaczenia Karty rok 2018. Wtedy TS UE wydał

• wyrok, w którym odwołuje się wprost do Karty (ws. sędziów portugalskich);
• postanowienie tymczasowe prowadzące do zachowaniu niezależności polskiego Sądu Najwyższego.

- Na naszych oczach kształtuje się federalny system ochrony praw podstawowych, uzupełniany przez systemy konstytucyjne państw członkowskich. I być może decyzja w sprawie Polski będzie kiedyś traktowana jako krok milowy w tym procesie – powiedział Adam Bodnar.

Moment konstytucyjny – ryzyko systemowego załamania się systemu ochrony praw jednostki

Profesor Mirosław Wyrzykowski w wykładzie zatytułowanym „Jeśli nie pamiętasz, to się nie dziw” przypomniał polską debatę o protokole brytyjsko-polskim do Karty.

Sędzia TS UE prof. Marek Safjan omówił rolę Trybunału w obronie wartości. Jak powiedział, ujawnia się ona zwłaszcza wobec dotykających Europę kryzysów – uchodźczego, ekonomicznego, Brexitu, zagrożenia dla rządów prawa.

- TS UE ma zasadniczą rolę we wzmacnianiu pozycji jednostek, w budowaniu wspólnoty obywateli a nie wspólnoty państw - podkreślił. -Jesteśmy w momencie konstytucyjnym, kiedy pojawia się pytanie o uruchomienie instrumentów prawnych, które do tej pory traktowano jako hipotetyczne, przewidywane na czas nadzwyczajny. Ten czas ma miejsce teraz, w krajach, gdzie pojawiają się próby podporządkowania sądów władzy wykonawczej. Jeśli do tego dojdzie, jeśli załamie się praworządność chociaż jednego z państw członkowskich, załamie się cały system – runą gwarancje praw wszystkich obywateli Unii. Dlatego wartości podstawowe Unii Europejskiej nie podlegają negocjacji – zakończył prof. Marek Safjan.

Program konferencji

10 maja 2019 r. (piątek)

10.00 – 11.45 Sesja rozpoczynająca konferencję

Moderator: Stanisław Trociuk, zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich

• Wykład wprowadzający prof. Marka Safjana, sędziego Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej
• Wystąpienie prof. Mirosława Wyrzykowskiego, sędziego TK w stanie spoczynku oraz członka Rady Społecznej przy RPO
• Wystąpienie Michaela O’Flaherty – szefa Agencji Praw Podstawowych UE (video message)
• List Emily O’Reilly – ombudsmanki europejskiej
• Wystąpienie ambasadora UE w Polsce Marka Prawdy
• Wystąpienie rzecznika praw obywatelskich Adama Bodnara
• Dyskusja

11.45 – 12.00 Przerwa

12.00 – 13.30 Panel 1 – Godność

Moderator: doc. Hanna Machińska, zastępczyni Rzecznika Praw Obywatelskich

Uczestnicy:

• O godności człowieka - prof. Andrzej Rzepliński, INPRiS UW, były Prezes Trybunału Konstytucyjnego
• O potrzebie ochrony godności człowieka w kontekście rozwoju nowych technologii medycznych - mec. Anna Białek, Zespół Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego w Biurze RPO
• Od godności do solidarności - dr hab. Marcin Kilanowski, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
• Czy mamy dziś problem z pojmowaniem godności? - prof. Marek Piechowiak, Uniwersytet SWPS

13.30 – 14.15 – Przerwa

14.15 – 15.45 – Panel nr 2 – Wolności

Moderator: prof. Jan Barcz, Akademia im. Leona Koźmińskiego

Uczestnicy:

• Ochrona prawa do prywatności w świetle Karty Praw Podstawowych oraz orzecznictwa TSUE - prof. dr hab. Agnieszka Grzelak. Akademia im. Leona Koźmińskiego, Biuro RPO
• Prawo do azylu w UE w dobie tzw. kryzysu uchodźczego - dr Katarzyna Przybysławska, prezeska Zarządu Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć, laureatka Nagrody RPO im. Pawła Włodkowica
• Wolność prowadzenia działalności gospodarczej i prawo własności w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej? - dr Piotr Bogdanowicz, Wydział Prawa i Administracji UW
• Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego w orzecznictwie TSUE -  prof. Jacek Skrzydło, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, Okręgowa Rada Adwokacka w Łodzi

15.45 – 16.00 – Przerwa 

16.00 – 17.30 Panel nr 3 – Równość

Moderatorka: Mec. Anna Błaszczak-Banasiak, dyrektorka Zespołu ds. Równego Traktowania w Biurze RPO

Uczestnicy:

• Każdy z nas jest w jakimś wieku - zakres ochrony przed dyskryminacją ze względu na wiek: prof. Anna Zawidzka-Łojek, Wydział Prawa i Administracji UW
• Zastosowanie Karty Praw Podstawowych w sprawach dotyczących swobody przepływu rodzin LGBT: mec. Anna Mazurczak, Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego
• Ochrona praw kobiet na gruncie Karty Praw Podstawowych: Agnieszka Kozłowska-Rajewicz, posłanka do Parlamentu Europejskiego
• Ochrona praw osób z niepełnosprawnościami na gruncie Karty Praw Podstawowych: dr Krzysztof Pater, Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny

17.30 – 17.45 Podsumowanie pierwszego dnia konferencji

11 maja 2019 r. (sobota)

9.30 – 11.00 Panel nr 4 – Solidarność

Moderator: Lesław Nawacki, dyrektor Zespołu Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego w Biurze RPO

Uczestnicy:

• Solidarność w stosunkach zatrudnienia w świetle Karty Praw Podstawowych - Katarzyna Gonera, Sędzia Sądu Najwyższego
• Ochrona praw zbiorowych pracowników w Karcie Praw Podstawowych - dr Piotr Grzebyk, Wydział Prawa i Administracji UW
• Relacja pomiędzy Europejską Kartą Społeczną a Kartą Praw Podstawowych w świetle orzecznictwa TSUE - dr Marcin Wujczyk, Katedra Prawa Pracy i Polityki Społecznej WPiA UJ, członek Europejskiego Komitetu Praw Społecznych Rady Europy
• Realizacja praw „solidarnościowych” wyzwaniem dla polskiego wymiaru sprawiedliwości?” - Piotr Mierzejewski, dyrektor Zespołu Prawa Administracyjnego i Gospodarczego w Biurze RPO

11.00 – 11.15 Przerwa

11.15 – 12.45 Panel nr 5 – Prawa obywatelskie

Moderator: Dr Marcin Walecki, dyrektor Departamentu Demokratyzacji w Biurze Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE

Uczestnicy:

• Obywatelstwo UE a obywatelstwo państw członkowskich w świetle najnowszego orzecznictwa TSUE - dr Dorota Pudzianowska, Wydział Prawa i Administracji UW, Helsińska Fundacja Praw Człowieka
• Problematyka praw wyborczych w Karcie Praw Podstawowych UE – wybrane zagadnienia - dr Jarosław Zbieranek, Główny Specjalista w Zespole Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego w Biurze RPO
• Prawo podstawowe do skargi do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich - dr Marta Hirsch-Ziembińska, Szef Wydziału ds. Postępowań oraz Informacji i Technologii w urzędzie Ombudsmana Europejskiego oraz Koordynator współpracy urzędu w sprawach prawnych z Europejską Siecia Rzeczników
• Turystyka socjalna obywateli UE: mit czy rzeczywistość? Uwagi z perspektywy orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE - dr Adam Ploszka, Wydział Prawa i Administracji UW, Kancelaria Pietrzak, Sidor i Wspólnicy

12.45 – 13.30 Przerwa

13.30 – 15.00 Panel nr 6 – Wymiar sprawiedliwości

Moderatorka: Dr Marta Kolendowska-Matejczuk, zastępca Dyrektora Zespołu Prawa Karnego w Biurze RPO

Uczestnicy:

• Przeszkody w zapewnieniu efektywności dialogu sędziowskiego ze społeczeństwem - prof. Ewa Łętowska, była rzecznik praw obywatelskich, sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku, Instytut Nauk Prawnych PAN
• Relacja art. 47 KPP UE i art. 19 TUE w kontekście ochrony statusu sądów krajowych (uwagi na marginesie sprawy sędziów portugalskich) - dr Maciej Taborowski, Wydział Prawa i Administracji UW
• Karta praw podstawowych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego - mec. Wojciech Hermeliński, sędzia TK w stanie spoczynku, były Przewodniczący Państwowej Komisji Wyborczej

15.00 – 15.15 Przerwa

15.15 – 16.45 Panel nr 7 - Wykładnia i stosowanie Karty

Moderator: dr Piotr Kładoczny, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, WPiA UW

Uczestnicy:

• Wyzwania wynikające z ograniczonego zakresu zastosowania Karty Praw Podstawowych - prof. Agnieszka Frąckowiak-Adamska, WPAiE Uniwersytetu Wrocławskiego
• Stosowanie Karty Praw Podstawowych w polskich sądach: - mec. Mirosław Wróblewski, dyrektor Zespołu Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego w Biurze RPO
• Wątpliwości związane z wykładnią art. 21 Karty PP w orzecznictwie TSUE - dr Anna Pudło, Katedra Prawa Międzynarodowego i Europejskiego, Akademia im. Leona Koźmińskiego

16.45 – 17.00 Podsumowanie konferencji

Dr Adam Bodnar
Prof. Mirosław Wyrzykowski

Na zakończenie spotkania 11 maja RPO Adam Bodnar zapowiedział przygotowanie recenzowanej publikacji pokonferencyjnej.