Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Na Uniwersytecie w Białymstoku może dochodzić do naruszeń praw doktorantów w związku z zasadami pobierania opłat za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora
• Koszty postępowania mają ponosić osoby, które uzyskają stopień doktora już po ukończeniu toku studiów doktoranckich
• Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich w obecnym stanie prawnym nie ma do tego podstaw
• Zastępca RPO Stanisław Trociuk prosi Rektora UwB o wyjaśnienia i wskazanie podstawy prawnej działań podejmowanych wobec doktorantów
• AKTUALIZACJA: Wydaje się konieczne przyjęcie jednolitej interpretacji przepisów ustaw w tym zakresie, tak aby zarówno uczelnie prowadzące studia doktoranckie, jak i ich uczestnicy, nie mieli wątpliwości co do ich interpretacji – odpowiada rektor
• AKTUALIZACJA2: Teraz Marcin Wiącek pyta ministra Przemysława Czarnka, czy planuje jakieś działania wobec rozbieżnych interpretacji co do zasad pobierania opłat za postępowania awansowe

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynęła skarga dotycząca zasad pobierania opłat od doktorantów Uniwersytetu w Białymstoku za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. Zdaniem wnioskodawcy są one niezgodne z prawem.

Z informacji przekazanych Rzecznikowi wynika, że doktoranci UwB, którzy nie oddali rozpraw doktorskich w wyznaczonym terminie, otrzymali informację, że powinni zrezygnować ze studiów doktoranckich. Następnie poinformowano ich, że osoba, która nie uzyska stopnia doktora na studiach doktoranckich będzie ponosiła koszty postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. Mieli też składać oświadczenie o zobowiązaniu do sfinansowania przez siebie kosztów postępowania w sprawie nadania stopnia doktora w przypadku, kiedy nadanie stopnia doktora nastąpi po skreśleniu ze studiów doktoranckich na Wydziale Prawa UwB. Wnioskodawca wskazuje, że z uzyskanych przez niego informacji wynika, że rozprawy doktorantów, którzy nie złożyli takiego oświadczenia, nie są przekazywane do recenzji.

Co mówią przepisy?

W wystąpieniu do Rektora Uniwersytetu w Białymstoku Rzecznik zwraca uwagę, że zgodnie przepisami prawa o szkolnictwie wyższym i nauce (p.s.w.n.) - opłaty za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora nie pobiera się od osoby ubiegającej się o stopień doktora, która ukończyła kształcenie w szkole doktorskiej (art. 182). Przepisy wprowadzające tą ustawę wskazują, że ten przepis stosuje się odpowiednio do osób, które rozpoczęły studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020.

Oznacza to, że zwolnienie z kosztów postępowania w sprawie nadania stopnia doktora dotyczy nie tylko osób posiadających status doktoranta, lecz również osób, które rozpoczęły studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i ubiegają się o nadanie stopnia doktora na zasadach określonych w ustawie, bez względu na to, czy stopień doktora uzyskały w trakcie trwania studiów doktoranckich.

Zdaniem RPO taka interpretacja przepisów prowadzi do racjonalnych rozwiązań, które w szerokim zakresie gwarantują poszanowanie praw zarówno doktorantów, jak i osób, które nie uzyskały stopnia doktora w trakcie studiów.

Stanowisko Rzecznika Praw Doktoranta

Zdaniem Rzecznika Praw Doktoranta Krajowej Reprezentacji Doktorantów w chwili złożenia wniosku o wyznaczenie promotora oraz gotowej rozprawy doktorskiej kandydat do stopnia doktora dopełnia wszelkich wymogów leżących po jego stronie zmierzających do nadania tego stopnia i nie ma wpływu na przebieg dalszej procedury. Z uwagi na to istnieje możliwość, iż z przyczyn niezawinionych po stronie doktoranta/kandydata musiałoby dojść do nadania stopnia doktora poza studiami doktoranckimi (w szczególności po wygaszeniu studiów doktoranckich). W takich przypadkach obciążanie ww. osób kosztami procedury awansowej byłoby działaniem wysoce niekorzystnym, a wręcz krzywdzącym, co z pewnością nie sprzyja tworzeniu optymalnych warunków kształcenia doktoranckiego i ubiegania się o stopień doktora”.

Rzecznik Praw Obywatelskich podziela stanowisko Rzecznika Praw Doktoranta, zgodnie z którym w okolicznościach niniejszej sprawy, odpowiednie zastosowanie art. 182 ust. 4 p.s.w.n. oznacza, że „przepis ten należy zastosować z najmniejszą modyfikacją, która spełni cel przepisu odsyłającego. Taką modyfikacją jest zastąpienie ukończenia kształcenia w szkole doktorskiej – ukończeniem toku kształcenia na studiach doktoranckich”.

Brak podstaw do pobierania opłat

Zdaniem Rzecznika brak jest podstaw do takiego odpowiedniego stosowania art. 182 ust. 4 p.s.w.n., które prowadziłoby do zawężenia kręgu podmiotów, od których nie pobiera się opłaty za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. gdyby wolą ustawodawcy było takie zawężenie, znalazłoby to odzwierciedlenie już w art. 179 ust. 9 ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Tymczasem ustawodawca celowo skonstruował przepis w taki sposób, by obejmował on zakresem zastosowania także osoby, które nie uzyskały stopnia doktora w trakcie studiów doktoranckich.

W ocenie RPO, w obecnym stanie prawnym nie ma podstaw do pobierania opłaty za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora od osoby ubiegającej się o stopień doktora, która rozpoczęła studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i ukończyła tok studiów, bez względu na termin wszczęcia postępowania i obrony rozprawy doktorskiej.

W związku z tym ZRPO Stanisław Trociuk prosi rektora UwB prof. dr hab. Roberta Ciborowskiego o stanowisko w tej sprawie oraz wskazanie podstawy prawnej obligowania studentów do podpisania oświadczeń, w których zobowiązują się oni do ponoszenia kosztów ww. postępowań oraz obligowania doktorantów, którzy nie przedłożyli rozprawy w terminie we wskazanym terminie do złożenia pisemnej rezygnacji ze studiów doktoranckich.

Odpowiedz rektora prof. dr. hab. Roberta W. Ciborowskiego

W odpowiedzi na pismo VII.7034.3.2023.AMB poniżej przedstawiam stanowisko w sprawie pobierania opłat za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora od doktorantów UwB, a także podanie podstawy prawnej obligowania studentów do podpisywania oświadczeń, w których zobowiązują się oni do ponoszenia kosztów ww. postępowań oraz obligowania doktorantów, którzy nie przedłożyli rozprawy w terminie do 9 grudnia 2022 r. do złożenia pisemnej rezygnacji ze studiów doktoranckich.

Przepisy związane z ponoszeniem opłat za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora, wzbudzały zarówno w Uniwersytecie w Białymstoku jak i w środowisku akademickim innych uczelni wątpliwości interpretacyjne, dlatego też dniu 4 lipca 2022 roku zwróciłem się do Ministerstwa Edukacji i Nauki z następującym pytaniem: „W związku z użyciem w art. 179 ust. 7-9 ustawy z dnia 3 lipca 2018 r. Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce sformułowania „Do osób, które rozpoczęły studia doktoranckie przed rokiem 2019/2020” proszę o wyjaśnienie czy te sformułowanie dotyczy osób, które w dniu wejścia w życie nowych przepisów posiadały status doktoranta studiów doktoranckich?”

W odpowiedzi, pismem z dnia 21 lipca 2022 roku, znak DN-WAN.750.9.2022.1.PK Ministerstwo Edukacji i Nauki w odniesieniu do pytania dotyczącego art. 179 ust. 7 oraz ust. 8 ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce wyjaśniło, że odnosi się on do osób, które posiadając status uczestnika studiów doktoranckich (tj. nie będąc skreślonymi z tychże studiów) od dnia 1 października 2019 r. wszczynają postępowanie w sprawie nadania stopnia doktora na podstawie obecnie obowiązującej ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce.

W zakresie art. 179 ust. 9 ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce wskazać należy, że przedmiotowa regulacja odnosi się do osób, które rozpoczęły studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i które uzyskały albo uzyskają stopień doktora w trakcie ich trwania (tj. posiadając status uczestnika studiów doktoranckich). Osoby te przy odpowiednim zastosowaniu art. 182 ust. 4 ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, nie ponoszą opłaty za przeprowadzenia postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. Przywołane regulacje stanowią lex specialis w stosunku do ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce.

Analizowany artykuł nie obejmuje natomiast osób skreślonych z listy uczestników studiów doktoranckich. Należy mieć na uwadze, że zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt. 10 oraz pkt. 18h ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym studia doktoranckie kończą się uzyskaniem kwalifikacji trzeciego stopnia, tj. nadaniem stopnia doktora. Postępowanie w sprawie nadania tego stopnia powinno zostać zatem wszczęte, przeprowadzone i sfinalizowane w ramach studiów doktoranckich, a nie po ich ukończeniu - jak w przypadku kształcenia w szkole doktorskiej. W sytuacji ukończenia jedynie toku kształcenia na studiach doktoranckich, lecz nieuzyskania w ich trakcie stopnia doktora powinna zostać wydana decyzja o przedłużeniu studiów doktoranckich albo o skreśleniu z listy uczestników studiów doktoranckich. Skreślenie z listy uczestników studiów doktoranckich skutkuje procedowaniem postępowania w sprawie nadania stopnia doktora w trybie eksternistycznym”.

Powyższa interpretacja przepisów dokonana przez Ministerstwo Edukacji i Nauki została przyjęta przez Uniwersytet w Białymstoku. Nie budzi wątpliwości stanowisko, że ukończenie toku kształcenia oznacza uzyskanie wszystkich zaliczeń wynikających z planu i programu kształcenia.

Wskazuję, że problem wnoszenia opłat za postępowanie w sprawie nadania stopnia doktora jest tak istotny, a także interpretowany przez różne podmioty w sposób odmienny, że w dniu 13 kwietnia 2023 roku Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich i Krajowa Reprezentacja Doktorantów zawarły Porozumienie, deklarując podjęcie starań w celu wypracowania wspólnego stanowiska i rozwiązań w sprawie wnoszenia opłat za postępowanie w sprawie nadania stopnia doktora przez uczestników studiów doktoranckich, mając na względzie prawa i interesy wskazanych osób, w szczególności tych zmagających się z utrudnieniami w pracy nad rozprawą doktorską spowodowanymi czynnikami zewnętrznymi. KRASP i KRD zadeklarowały niezwłoczne podjęcie starań zmierzających do powzięcia ustaleń z kierownictwem MEiN w przedmiocie zasad i terminu uregulowania spraw objętych porozumieniem.

Na prośbę władz uczelni, Kierownicy studiów doktoranckich prowadzonych na Uniwersytecie w Białymstoku, za wyjątkiem studiów doktoranckich prowadzonych na Wydziale Prawa, wyjaśnili, że sytuacja opisana w piśmie Rzecznika Praw Obywatelskich nie miała miejsca na kierowanych przez nich studiach.

Natomiast Pani Kierownik studiów doktoranckich na Wydziale Prawa wskazała, że „W dniu 22 lutego 2023 r. uczestnikom studiów doktoranckich została przesłana wiadomość o konieczności złożenia oświadczenia o sfinansowaniu kosztów związanych z postępowaniem w sprawie postępowaniem w sprawie nadania stopnia doktora. Wiadomość została wysłana do 23 osób.

W aspekcie prawnym wzór przesłanego doktorantom oświadczenia należy traktować jedynie jako informację przekazaną doktorantom o konsekwencjach opisanych w stanowisku Rektora UwB (wyjaśniam, że dotyczy stanowiska jednakowego z interpretacją MEiN z dnia 21.07.2022 znak pisma DN-WAN.750.9.2022.1.PK), zgodnie z którymi będą oni zobowiązani do poniesienia kosztów postępowania w sprawie nadania stopnia doktora w przypadku, gdy nadanie stopnia doktora nastąpi po skreśleniu ze studiów doktoranckich. O informacyjnych charakterze tego pisma świadczy to, że brak jest jakichkolwiek negatywnych konsekwencji za niezłożenie tego dokumentu. Szczególnie podkreślić należy, że niezłożenie tego dokumentu nie może wywołać i nie wywoływało jakichkolwiek skutków w kontekście prowadzenia postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. W odniesieniu do wszystkich doktorantów, także tych, którzy nie złożyli wskazanego oświadczenia realizowane były kolejne etapy postępowania w sprawie nadania stopnia doktora.

Mając na względzie wcześniejsze zapowiedzi o ponoszeniu kosztów postępowania w sprawie nadania stopnia doktora promotorzy zostali poinformowani o konieczności składania rozpraw doktorskich przez uczestników studiów doktoranckich do 9 grudnia 2022 r. Termin ten podyktowany był długością trwania całego postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. Należy podkreślić, że termin ten miał jedynie charakter instrukcyjny. Został on zaproponowany po to, by możliwe było uzyskanie stopnia doktora do 30 września 2023 r. i tym samym nie narażać doktorantów na koszty związane z przeprowadzonym postępowaniem doktorskim. Osoby, które z uwagi na stopień zaawansowania rozprawy doktorskiej nie rokowały uzyskania stopnia doktora do 30 września 2023 r., zostały uprzedzone, że złożenie rozprawy doktorskie w terminie późniejszym ( po 31 grudnia 2022 r.) może spowodować konieczność pokrycia kosztów związanych z przeprowadzeniem postępowania doktorskiego. Osoby które nie zrezygnowały ze studiów doktoranckich także obecnie mają możliwość składania rozpraw doktorskich. Postępowania nie zostały zamknięte. W odniesieniu do wskazanych osób toczą się postępowania doktorskie na ogólnych zasadach. Terminowo, bez zbędnej zwłoki, realizowane są wszystkie czynności wymagane w postępowaniu w sprawie nadania stopnia doktora.

Należy podkreślić, że nie zdarzyło się aby prace nie były przekazywane do recenzentów z powodu niezłożenia oświadczenia o sfinansowaniu kosztów postępowania w sprawie nadania stopnia doktora”.

Mając na uwadze stanowisko Ministerstwa Edukacji i Nauki, jak i odmienne stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich w kwestii pobierania opłat za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora od osoby, która rozpoczęła studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020, wydaje się konieczne przyjęcie jednolitej interpretacji stosownych zapisów ustaw w tym zakresie, tak aby zarówno uczelnie prowadzące studia doktoranckie, jak i uczestnicy studiów doktoranckich nie mieli wątpliwości co ich interpretacji, a w konsekwencji ich jednolitego stosowania.

Pismo RPO do MEIN

Rzecznik pisze do MEiN w związku z wątpliwościami co do  zasad pobierania od absolwentów studiów doktoranckich Uniwersytetu w Białymstoku opłat za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. Marcin Wiącek przedstawia cały problem, szczegółowo opisując stan prawny i orzecznictwo.  

W ocenie RPO, w obecnym stanie prawnym brak jest podstaw do pobierania opłaty za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora od osoby ubiegającej się o stopień doktora, która rozpoczęła studia doktoranckie przed rokiem akademickim 2019/2020 i ukończyła tok studiów, bez względu na termin wszczęcia postępowania i obrony rozprawy doktorskiej.

Brak jest podstaw do takiego odpowiedniego stosowania art. 182 ust. 4 p.s.w.n., które prowadziłoby do zawężenia kręgu podmiotów, od których nie pobiera się opłaty za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania stopnia doktora. Gdyby wolą ustawodawcy było takie zawężenie, znalazłoby to odzwierciedlenie już w art. 179 ust. 9 ustawy - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Tymczasem ustawodawca celowo skonstruował przepis w taki sposób, by obejmował on zakresem zastosowania także osoby, które nie uzyskały stopnia doktora w trakcie studiów doktoranckich.

Z informacji przekazanych przez Rektora UwB wynika, że Ministerstwo przedstawiło w odpowiedzi na zapytanie tej uczelni odmienną interpretację przepisów, zgodnie z którą szkoła wyższa ma prawo do pobrania opłaty za postępowanie awansowe.

Z kolei Rektor Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach w związku z rozbieżnymi interpretacjami zwrócił się do MEiN o zajęcie stanowiska. Do BRPO docierają także sygnały od doktorantów kształcących się na innych uczelniach, z których wynika, że władze uczelni przyjęły niekorzystną dla nich interpretację przepisów ustawowych.

Dostrzegając problem, który może mieć daleko idące konsekwencje dla wielu doktorantów, Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich zawarła porozumienie z Krajową Reprezentacją Doktorantów, mające na celu połączenie sił w celu wypracowania jednolitej interpretacji przepisów. Na konieczność wypracowania wspólnego stanowiska zwrócił uwagę także Rektor UwB.

Wobec tak istotnej rozbieżności co do interpretacji przepisów - w sytuacji naliczania przez uczelnie opłat za postępowanie awansowe - byli doktoranci staną przed wyborem dochodzenia ochrony swoich praw przed sądami powszechnymi. Jednak część z nich, z uwagi na trudną sytuację finansową, w ogóle zaniecha ubiegania się o  stopień doktora.

RPO dostrzega trudne położenie doktorantów, którzy zamiast koncentrować się na pracy naukowej, są zmuszeni do wyjaśniania w ramach uczelni zasad pobierania opłat za postępowanie awansowe. A to generuje także dodatkowy stres, który  potęguje niepewność  z uwagi na rozbieżne interpretacje prawne.

Marcin Wiącek zwraca się do Ministra o odniesienie się do zaprezentowanych argumentów, a także wskazanie, czy resort planuje podjęcie działań w porozumieniu z zainteresowanymi podmiotami, zwłaszcza z KRASP i KRD, w celu wypracowania rozwiązania w związku z rozbieżnymi interpretacjami co do zasad pobierania opłat za postępowania awansowe.

VII.7034.3.2023