Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• 18 czerwca 2025 r. odbyło się posiedzenie Komisji Ekspertów ds. Zdrowia przy Rzeczniku Praw Obywatelskich, podczas którego dyskutowano na temat szczepień ochronnych

• Dyskusja potwierdziła, że niezbędne jest podjęcie odpowiedniej polityki przez państwo, tak aby  obowiązek zwalczania chorób epidemicznych rzeczywiście był stosowany w praktyce przez organy władzy publicznej

Kwestia szczepień ochronnych była podejmowana przez Rzecznika w związku z sygnałami o rosnących zachorowaniach na odrę. Wówczas Rzecznik wystąpił do Ministra Zdrowia, Ministra Edukacji Narodowej oraz Głównego Inspektora Sanitarnego. Interweniował również w aspekcie generalnym w kwestii zaszczepienia dziecka jako kryterium dostępu do publicznych żłobków czy przedszkoli.

RPO Marcin Wiącek z aprobatą odniósł się do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 8 kwietnia 2021 r., 47621/13 (Vavřička i inni przeciwko Republice Czeskiej), wskazującego, że ustawowy obowiązek szczepień dzieci nie stanowi naruszenia konwencyjnego prawa do poszanowania życia rodzinnego rodziców i dzieci. Przywołał również wyrok TK z 9 maja 2023 r. sygn. akt SK 81/19  wskazujący, że art. 17 ust. 11 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi w związku z § 5 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2172) w zakresie, w jakim termin wymagalności obowiązkowych szczepień ochronnych, jak i liczba dawek poszczególnych obowiązkowych szczepień ochronnych, określone są w Programie Szczepień Ochronnych na dany rok, ogłaszanym przez Głównego Inspektora Sanitarnego w formie komunikatu, a nie przez ministra właściwego do spraw zdrowia, w drodze rozporządzenia, jest niezgodny z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 87 Konstytucji RP.

W posiedzeniu wzięli udział zaproszeni eksperci: dr hab. n. med. Paweł Grzesiowski – Główny Inspektor Sanitarny, prof. dr hab. n. med. Jacek Wysocki – członek Rady Ekspertów Naczelnej Izby Lekarskiej, r.pr. dr Marcin Sala-Szczypiński – adiunkt w Katedrze Prawa Administracyjnego Instytutu Prawa i Ekonomii na Uniwersytecie Pedagogicznym im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Katarzyna Skrętowska-Szyszko – dyrektor Zespołu Zdrowia i Spraw Socjalnych w Biurze Rzecznika Praw Dziecka. Ponadto w posiedzeniu brali też udział: Bartosz Cyran – główny koordynator ds. współpracy z partnerami, przedstawiciele Zespołów BRPO: Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego: Anna Białek – dyrektor, Agnieszka Kozłowska-Dudek – ekspert prawny; Prawa Karnego: dr Piotr Zakrzewski – naczelnik Wydziału oraz Prawa Administracyjnego i Gospodarczego BRPO: Anna Bogucka – naczelnik Wydziału, Beata Wojciechowska – ekspert prawny, Dagmara Gut – ekspert prawny, Małgorzata Żmudka- Wyrwał – ekspert prawny oraz Ewa Talma-Pogrzebska– ekspert prawny.

Prof. Jacek Wysocki  zauważył, że szczepienia ochronne powinny być postrzeganie w szerszym aspekcie profilaktyki. Występują sytuacje, w których rodzice nie wyrażają zgody na szczepienie obowiązkowe noworodka przeciwko gruźlicy oraz wirusowemu zapaleniu wątroby typu B, czy pobraniu krwi z pięty na badania przesiewowe – wykluczające tak poważne choroby jak fenyloketonurię, czy niedoczynność tarczycy, a nierozpoznane w pierwszym miesiącu życia spowodują trwałe upośledzenie umysłowe i fizyczne tych dzieci. 

Kolejną kwestią jest specyficzny sposób unikania obowiązkowości szczepień przez niektórych rodziców polegający na ukryciu dziecka przed systemem opieki zdrowotnej. Dochodzi do sytuacji, w których rodzice wskazują nieprawdziwą poradnię, gdzie dziecko będzie dalej pod opieką, a do której się nigdy nie zgłaszają. Mały pacjent wówczas nie jest zarejestrowany w jakiejkolwiek przychodni POZ oraz nie jest widziany przez system opieki zdrowotnej. Powyższe, skutkuje tym, że wobec takiego dziecka nie następuje wezwanie na szczepienia, czy na badania profilaktyczne. Bardzo ważny jest również problem nieszczepionych dzieci i przyjęcia do przedszkola/żłobka. Istotna i do rozstrzygnięcia pozostaje kwestia, czy państwo powinno finansować studia osobom, które zamierzają pracować w ochronie zdrowia, natomiast u progu tych studiów odmawiają szczepień ochronnych. W tym zakresie powinny być uregulowane przepisy prawa pracy. Występują incydenty nękania lekarzy bądź zgłaszania przez rodziców lekarzy na policję, z uwagi na niewykonanie zaleceń wynikających z ulotki przy szczepionce. 

R.pr. dr Marcin Sala-Szczypiński omówił kwestię przymusu administracyjnego w zakresie obowiązkowych szczepień ochronnych - stan prawny, stan przestrzegania i postulaty de lege ferenda. W szczególności zwrócił uwagę na obowiązek poddania się szczepieniom w ramach Programu Szczepień Ochronnych wynikający z ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi i z aktu wykonawczego do tej ustawy. Wynika z niego, że szczepienia ochronne przeciwko chorobom zakaźnym są obowiązkowe, a obowiązek ich wykonania w przypadku dziecka spoczywa na rodzicu bądź jego prawnym opiekunie. Poddanie się obowiązkowym szczepieniom ochronnym przeciw chorobom zakaźnym wynika bezpośrednio z przepisu prawa i to rangi ustawowej, wobec czego w przypadku uchylania się przez zobowiązanego od jego wykonania podlega on egzekucji na podstawie art. 3 ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Jednocześnie orzecznictwo w sposób jednoznaczny wskazuje, że obowiązek poddania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym wynika z mocy przepisów ustawowych, nie ma zatem podstawy prawnej do jego konkretyzacji w formie decyzji administracyjnej (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 1 sierpnia 2013 r. II OSK 745/12). Wynikający z przepisów obowiązek poddania dziecka szczepieniu ochronnemu jest bezpośrednio wykonalny. Jego niedochowanie aktualizuje obowiązek wszczęcia postępowania egzekucyjnego, którego zamierzonym rezultatem ma być poddanie dziecka szczepieniu. Zaniechanie poddania się obowiązkowemu szczepieniu, mimo zastosowania środków egzekucji administracyjnej rodzi odpowiedzialność karno-administracyjną przewidzianą w art. 115 § 1 KW. 

Przedstawił postulaty de lege ferenda: edukacja, dodatkowa motywacja - preferencja dla dzieci zaszczepionych, zmiana przepisów dotyczących grzywny oraz wykroczenia z art. 115 kodeksu wykroczeń, jak i skrócenie terminów w postępowaniu administracyjnym i sądowo-administracyjnym w sprawach dotyczących realizacji obowiązku szczepień. 

Dr hab. n. med. Paweł Grzesiowski przybliżył istotę i cel obowiązkowych szczepień ochronnych. Podkreślając przy tym, że ludzkość bez szczepień ochronnych prawdopodobnie nie osiągnęłaby nawet 1/3 swojej liczebności, a być może w ogóle wyginęłaby w czasie któreś z epidemii czy pandemii. Od początku istnienia zmagamy się z chorobami zakaźnymi i są to najczęściej takie choroby, których leczenie albo jest niemożliwe, bo są choroby wirusowe, gdzie w ogóle leków nie ma, albo są to choroby bakteryjne, ale leczenie zwykle jest już opóźnione w stosunku do zachorowania, w związku z tym pozostają powikłania. Przed epoką szczepień ochronnych epidemie chorób zakaźnych były główną przyczyną zgonów. W ostatnich 50 latach szczepienia zapobiegły ponad 150 milionom zgonów, a w kolejnych latach 120 milionów ludzi może zostać ochronionych dzięki szczepieniom. Szczepienia to efekt rozwoju nauki, ich głównym celem jest ochrona przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami. 

Dr Grzesiowski zwrócił uwagę na istotność art. 68 Konstytucji RP w kontekście całego systemu ochrony zdrowia, bowiem władze niekoniecznie są zainteresowane interwencjami w sytuacji pojawienia się chorób zakaźnych, bo praktycznie każda choroba może stać się epidemiczną w sytuacji, gdy dochodzi do kontaktu czynnika zakaźnego z nieodporną populacją. Kalendarz szczepień ochronnych obejmuje 13 chorób zakaźnych – w stosunku do dzieci, młodzieży i dorosłych. Istotnym elementem jest bezpieczeństwo i rejestracja szczepionek. Polska jest podzielona, jeżeli chodzi o wykonanie szczepienia, tj. woj. podlaskie, lubelskie i podkarpackie mają najniższy wskaźnik zaszczepialności dzieci. Niezwykle niebezpiecznym zjawiskiem jest infodemia w zakresie szczepień ochronnych, a obecny rozwój sieci daje nieograniczone możliwości szerzenia poglądów antyszczepionkowych. Niezbędne jest, aby system szczepień zmieniał się wraz z społeczeństwem, co może stanowić problem w sytuacji, gdy gotowość wykonania obowiązku jest przyjmowana jako ograniczenie praw człowieka. 

Katarzyna Skrętowska-Szyszko przedstawiła perspektywę Rzecznika Praw Dziecka na problematykę realizacji szczepień ochronnych na rzecz małoletnich. Zwracała szczególną uwagę na kwestię zgłaszanych sygnałów zarówno ze strony personelu medycznego, rodziców, jak i samych małoletnich. Niepokojąca jest dezinformacja i sygnały rodziców małych pacjentów, którzy czerpią informację o szczepionkach z niewłaściwych źródeł.  Pojawiajsię nękanie lekarzy wykonujących szczepienia. Dochodzi także do zniechęcania rodziców przez personel medyczny np. pielęgniarkę do szczepień ochronnych. Pojawiają się również sygnały o jednostkowych przypadkach odstąpienia od leczenia w przypadku odmowy szczepienia. Zwracający się do RPD rodzice niejednokrotnie prezentują poglądy antyszczepionkowe, bądź wahają się w kwestii szczepień ochronnych – licząc na pokierowanie przez urząd. Jeżeli chodzi o kwestię zgody występują przypadki konfliktów i sprzecznych oświadczeń woli, co do wykonywania szczepień zarówno na linii dwojga rodziców w kwestii zaszczepiania dziecka, ale też niestety są sytuacje takie, gdzie osoba małoletnia chce poddać się szczepieniu np. przeciw HPV, a rodzice nie widzą takiej potrzeby. Jednocześnie zwróciła uwagę, że Program Szczepień Ochronnych (PSO) powinien być dostosowany do możliwości ochrony zdrowia. 

W dyskusji eksperci zwrócili uwagę na kwestię podejmowanych przed podmioty lecznicze działań o charakterze zniechęcającym do szczepień, gdzie warunkiem przyjęcia do przychodni jest konieczność podpisania oświadczenia o tym, że dziecko nie będzie szczepione w danej przychodni. Taka praktyka może być szczególnie niepokojąca w zakresie zachowania obowiązku szczepień.

Podniesiono również kwestię braku jednoznacznych przepisów dotyczących ubezpieczenia zdrowotnego przewidujących wykreślenie pacjenta z sytemu, w przypadku odstąpienia od szczepienia. Ustawa o zawodzie lekarza przewiduje taką możliwość niepodejmowania leczenia, kontynuowania leczenia, odmowy podejmowania i kontynuowania leczenia z ważnych przyczyn – jeżeli nie zachodzą przesłanki z art. 30 tej ustawy.

Jednocześnie eksperci nie mieli wątpliwości, że dobrem wspólnym jest zdrowie publiczne i powinno być ono istotniejsze od autonomii jednostki.  Powinna również występować możliwość sankcjonowania odstąpienia od poddania się obowiązkowym szczepieniom, z tym, że obecne regulacje wymagają podjęcia zamian systemowych. Kluczowa jest edukacja, perswazja i przekonywanie do szczepień ochronnych. W tym zakresie istotna jest międzyresortowa strategia komunikacji i edukacji o szczepieniach. 

Podsumowując posiedzenie, dyr. Piotr Mierzejewski zauważył, że wskazane obszary potwierdzają, iż państwo zaniedbało kwestię szczepień ochronnych i bezpieczeństwo obywateli w zakresie ochrony przed chorobami zakaźnymi. Niezbędne jest podjęcie odpowiedniej polityki, tak aby art. 68 ust. 4 Konstytucji RP, nakładający na władze publiczne obowiązek zwalczania chorób epidemicznych, rzeczywiście był przez organy władzy publicznej stosowany w praktyce. 

Opinie i konsultacje zostaną wykorzystanie w bieżących działaniach RPO.