Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływa wiele skarg od osób posiadających orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, które otrzymały odmowę przyznania świadczenia rentowego. Rzecznik widzi potrzebę podjęcia działań w zakresie zmiany i ujednolicenia systemu.

W Polsce aktualnie funkcjonuje pięć systemów orzekania, w tym cztery systemy ustalają uprawnienia do świadczeń rentowych (w ramach Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwa Obrony Narodowej), natomiast piąty system orzeka o stopniu niepełnosprawności dla celów pozarentowych (przez zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności oraz poradnie psychologiczno-pedagogiczne wydające orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego). Nie stanowią one jednego systemu, są w wielu zapisach sprzeczne, dezorientują osoby niepełnosprawne i utrudniają im korzystanie ze swoich praw. Problem w zrozumieniu wynika z faktu, że te dwa oddzielne systemy dotyczą tych samych osób, które są jednak przez system rentowy traktowane w sposób odmienny niż w systemie pozarentowym. Oba systemy coraz bardziej się rozmijają, a niepełnosprawni obywatele czują się w tym coraz bardziej zagubieni. Wielotorowość orzecznictwa wiąże się z koniecznością poddawania się licznym badaniom, mnożeniem dokumentacji medycznej i oczekiwaniem na zwykle odległe terminy badań. Biorąc pod uwagę tryb odwoławczy, droga do uzyskania ostatecznego rozstrzygnięcia, dającego prawo do konkretnych świadczeń, może się znacznie wydłużyć. Trwanie w niepewności powoduje wiele problemów, których konsekwencje widoczne są w skargach do Rzecznika.

Kluczowym zagadnieniem są używane we wszystkich systemach definicje „niepełnosprawności” i „niezdolności do pracy”, które domagają się zmiany zgodnie z wymaganiami Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Przykładowo według ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych „niepełnosprawność” oznacza niezdolność do pracy i wykonywania ról społecznych, a tymczasem wiele osób niepełnosprawnych, także ze znaczną niepełnosprawnością, z powodzeniem pracuje i wykonuje różne role społeczne. Sprzyja temu również rozwój techniki, który daje coraz większe możliwości w tym zakresie.

Problem wynika najprawdopodobniej również z sytuacji finansowej obu systemów. ZUS, KRUS, MSWiA i MON wydają orzeczenia bardzo ostrożnie, bo wiąże się to z ich własnymi wydatkami. Powiatowe i miejskie zespoły orzekania o niepełnosprawności nie mają takich ograniczeń, ponieważ ich orzeczenia nie przekładają się na wydatki samorządów, którym podlegają. Zdarza się więc, że ktoś dostanie orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, a nie dostanie renty.
W związku z napływającymi skargami Rzecznik Praw Obywatelskich zwrócił się już w 2008 r. do Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych w sprawie wielotorowości orzecznictwa do celów rentowych i pozarentowych. W 2009 r. wystąpił o przedstawienie informacji o aktualnym stanie prac nad reformą systemu orzekania o niepełnosprawności oraz niezdolności do pracy. W odpowiedzi został poinformowany o powołaniu Międzyresortowego Zespołu ds. Rozwiązań Systemowych w Zakresie Orzekania o Niepełnosprawności i Niezdolności do Pracy. Jednak już w 2010 r. wskazano, że prowadzone są rozważania nad zasadnością utrzymywania formuły tego Zespołu. W odpowiedzi na wystąpienie Rzecznika w 2013 r. poinformowano, że Międzyresortowy Zespół nie podjął prac ze względu na niemożność rzetelnej realizacji tego zadania w ramach organizacyjnych i czasowych wytyczonych zarządzeniem w sprawie jego powołania. Uznano, iż w chwili obecnej najważniejsze jest dalsze podnoszenie jakości obecnie funkcjonującego systemu.