Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rodzeństwo z Żywiecczyzny zostało po II wojnie światowej skazane za podpisanie volkslisty
• W 1947 r. sąd nie wziął jednak pod uwagę zeznań świadków, że rodzeństwo podczas wojny czynnie pomagało Polakom
• Podsądni twierdzili, że podpisali volkslistę w obawie przed niemieckimi prześladowaniami
• RPO wniósł by Sąd Najwyższy uchylił wyrok, bo sąd pominął zeznania na ich korzyść i nie zbadał, czy w ogóle powinni podlegać karze

22 października 1947 r. Sąd Okręgowy w W. uznał obywateli II RP Adolfinę, Helenę, Roberta i Michała S. za winnych podpisania volkslisty w lutym 1942 r. Takie zgłoszenie przynależności do narodowości niemieckiej było karalne na mocy dekretu z 28 czerwca 1946 r. o odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939-1945. Groziło za to do 10 lat więzienia.

Bracia zostali skazani na 6 miesięcy pozbawienia wolności, a siostry - na 7 miesięcy. Całej czwórce na 2 lata odebrano prawa publiczne i obywatelskie. Orzeczono też przepadek na rzecz Skarbu Państwa wszystkich ich udziałów własnościowych w nieruchomości.

Kasacja RPO

W kasacji do SN Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił wyrokowi z 1947 r. naruszenie prawa procesowego. Ówczesny sąd nie oparł bowiem wyroku na całokształcie materiału dowodowego. W rezultacie nie uwzględniono okoliczności wyłączających karalność podpisania volkslisty.

Według art. 4 dekretu z 28 czerwca 1946 r. nie podlegał karze, kto zgłosił przynależność do narodowości niemieckiej w celu uniknięcia ciężkiego prześladowania ze strony władz niemieckich za trwanie przy swojej narodowości - jeżeli prześladowania nie można było bez szczególnych trudności uniknąć w inny sposób. Karze nie podlegał także ten, kto mimo zgłoszenia przynależności do narodowości niemieckiej brał udział w walkach wyzwoleńczych albo dobrowolnie wstąpił do wojska lub organizacji wolnościowej, walczących z państwem niemieckim lub z nim sprzymierzonym, albo też z narażeniem wolności lub życia okazywał czynnie pomoc społeczeństwu polskiemu.

Rodzeństwo wskazywało, że na volkslistę wpisali się m.in. z obawy o grożące im kary za udzielaną pomoc Polakom oraz groźby osadzenia w obozie koncentracyjnym. Ponadto ich siostra chorowała psychicznie, co groziło że Niemcy ją zamordują (jak inne osoby z niepełnosprawnością intelektualną). I przed wpisaniem na volkslistę i już po rodzeństwo czynnie pomagało ludności pochodzenia polskiego. M.in. dzięki ich interwencji ks. Franciszek Smolarek wydostał się z obozu koncentracyjnego. Udostępniali Polakom radio (co było przez Niemców karane). Podczas okupacji przechowywali też rzeczy Polaków, którzy obawiali się ich konfiskaty przez Niemców. Uchronili również młodą dziewczynę przed wywózką na roboty do Niemiec.

Ponadto prowadząc sklep rzeźniczy, rodzeństwo wielokrotnie sprzedawało Polakom mięso i tłuszcz bez kartek lub po zaniżonych cenach. Gdy kontrola wykazała brak 1000 kg mięsa i odpowiednich kartek żywnościowych, siostry trafiły do niemieckiego więzienia (na rok oraz na trzy lata).

Sąd Okręgowy w W. przesłuchał 16 świadków. Część z nich potwierdziła, że oskarżeni czynnie pomagali ludności pochodzenia polskiego oraz wpisali się na volkslistę ze względu na groźby wywiezienia ich do obozu koncentracyjnego.

Brak uzasadnienia wyroku z 1947 r. uniemożliwia wprawdzie analizę motywów rozstrzygnięcia sądu, nie oznacza jednak niemożliwości stwierdzenia, że sąd pominął przesłanki umożliwiające wyłączenie karalności wobec całej czwórki.

W ocenie Rzecznika sąd nie wziął pod uwagę zeznań świadków korzystnych dla rodzeństwa. Nie oparł zatem wyroku na całokształcie okoliczności ujawnionych w toku przewodu sądowego, lecz dokonał wybiórczej i dowolnej oceny dowodów. Oznaczało to naruszenie ówcześnie obowiązującego Kodeksu postępowania karnego.

Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 21 grudnia 1948 r. pogląd, że pomoc udzielana poszczególnym jednostkom lub grupom nie jest pomocą udzielaną społeczeństwu polskiemu w rozumieniu art. 4 dekretu z 28 czerwca 1946 r., nie da się utrzymać. Udzielając pomocy jednostce, można więc w zasadzie okazać pomoc społeczeństwu. Ponadto SN wskazał, że art. 4 dekretu może mieć zastosowanie do sytuacji, gdy wskutek działalności na rzecz społeczeństwa polskiego osoba była przez władze niemieckie represjonowana i były stosowane na nią  naciski w kierunku zgłoszenia przynależności do narodowości niemieckiej.

Rzecznik wniósł, by Sad Najwyższy uchylił wyrok sądu z 1947 r. i umorzył postępowanie wobec skazanych z powodu przedawnienia karalności czynu (co nastąpiło 9 maja 1955 r.).

II.511.575.2015