Biuletyn Informacji Publicznej RPO

- W debacie publicznej bardzo wiele mówi się o konieczności reformy wymiaru sprawiedliwości, przy tej okazji nie możemy zapominać o potrzebach osób z niepełnosprawnościami. W opublikowanym przez RPO raporcie zebraliśmy wszystkie najważniejsze postulaty, wskazujemy gdzie występują problemy, co należy zmienić – mówił rzecznik praw obywatelskich Adam Bodnar podczas seminarium eksperckiego na temat dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla osób z niepełnosprawnościami, które odbyło się w Biurze RPO.

W spotkaniu wzięli udział przewodniczący Krajowej Rady Sądownictwa Dariusz Zawistowski oraz przedstawiciele Sądu Najwyższego, Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, Naczelnej Rady Adwokackiej, Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, resortu cyfryzacji, Ministerstwa Sprawiedliwości, a także stowarzyszeń zrzeszających sędziów, profesjonalnych pełnomocników procesowych oraz organizacji pozarządowych działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami.

Rzecznik podkreślał, że dostęp do wymiaru sprawiedliwości to nie tylko kwestie znoszenia barier architektonicznych, czy udoskonalania stron internetowych, aby były bardziej dostępne dla osób z niepełnosprawnościami. Zmiany powinny zajść także na poziomie regulacji prawnych. RPO od dawna zabiega m.in. o zniesienie instytucji ubezwłasnowolnienia. Jednak jak zaznaczył Adam Bodnar, w tym przypadku sama zmiana prawa nie wystarczy, chodzi jeszcze odbiór społeczny, by ludzie – w tym sędziowie i prokuratorzy – dostrzegali, że należy zmierzać w kierunku modelu wspieranego podejmowania decyzji.

Rzecznik odniósł się również do ostatnich protestów społecznych dotyczących reformy wymiaru sprawiedliwości. Wskazał, że ten swoisty kredyt zaufania, jaki obywatele dali sędziom powinien zostać spłacony m.in. poprzez codzienne zaangażowanie przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości np.  poprzez sposób w jaki odnoszą się do stron postępowania. Chodzi o to by sędziowie zwracali uwagę np. na potrzeby osób z niepełnosprawnościami. Takim dobrym przykładem była postawa sędziego Jarosława Gwizdaka, który  osobiście – poruszając się na wózku inwalidzkim – sprawdził jakie trudności musi pokonać w budynku sądu osoba z niepełnosprawnością.

Seminarium zostało zorganizowane w związku z publikacją raportu Rzecznika Praw Obywatelskich pt. „Dostęp osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości. Analiza i zalecenia”. Raport stanowi podsumowanie badań w zakresie dostępności infrastruktury organów wymiaru sprawiedliwości, a także rozmów przeprowadzonych wśród sędziów i prokuratorów oraz osób z niepełnosprawnościami, które miały kontakty z wymiarem sprawiedliwości.

Wnioski z badania wskazują, że dostępność rozumiana jako dostosowanie infrastruktury sądów i prokuratur do potrzeb osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami ma niebagatelny wpływ na realizację prawa do sądu tej grupy osób.

Z raportu wynika m.in., że:

• konstytucyjne prawo do sądu osób z niepełnosprawnościami jest w istotnym stopniu ograniczone z uwagi na niedostępność instytucji wymiaru sprawiedliwości oraz takie ukształtowanie postępowania przygotowawczego i sądowego, które nie uwzględnia szczególnych i usprawiedliwionych potrzeb osób z niepełnosprawnościami
• prokuratorzy i sędziowie mają niewielką wiedzę na temat szczególnych potrzeb tej grupy obywateli, a w swojej pracy często posługują się stereotypami na ich temat - co w skrajnych przypadkach może mieć pośredni lub bezpośredni wpływ na wynik postępowania,
• istotna grupa obywateli - dorosłych osób ubezwłasnowolnionych, jest pozbawiona zdolności do czynności prawnych, a tym samym nie ma realnego dostępu do sądu,
• sądy w niewystarczającym stopniu uwzględniają wolę i preferencje osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną, często bagatelizują ich potrzeby,
• osoby z niepełnosprawnościami doświadczają nieuzasadnionych ograniczeń w zakresie możliwości występowania w sprawie jako świadek,
• doświadczają też istotnych ograniczeń w zakresie dostępu do informacji ze strony instytucji wymiaru sprawiedliwości - dotyczy do przede wszystkim osób z niepełnosprawnością intelektualną, osób głuchych i osób niewidomych,
• infrastruktura instytucji wymiaru sprawiedliwości jest niedostępna dla osób z niepełnosprawnościami.

Co więcej:

• szacunkowo ok 80-90 tys. polskich obywateli nie ma dostępu do sądu - to więcej niż liczba mieszkańców Konina lub Piły lub Siedlec,
• w przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną przepisy pozwalają sądowi zdecydować o losie tej osoby, nawet jej nie widząc,
• zdarzają się przypadki sędziów i prokuratorów, którzy z założenia traktują osoby z niepełnosprawnościami jako osoby mniej wiarygodne - niewidoma ofiara napadu jest więc traktowana gorzej niż inny pokrzywdzony, osobie z niepełnosprawnością intelektualną może być trudniej udowodnić, że została wykorzystana seksualnie,
• osoby głuche, którym nie zapewniono tłumacza j. migowego nie mogą swobodnie porozmawiać ze swoim pełnomocnikiem o własnej sprawie,
• wymiar sprawiedliwości, który zgodnie z Konstytucją powinien być dostępny dla wszystkich, w praktyce jest niedostępny dla osób najbardziej potrzebujących

Smutna statystyka

• jedynie 12 proc. sądów i prokuratur przekracza 6-procentowy próg zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami (wliczając w to wszystkie stanowiska pracy),
• niewiele ponad 1/3 sądów i prokuratur podjęła jakiekolwiek działania w celu przystosowania stanowisk pracy do potrzeb osób z niepełnosprawnościami,
• przeważająca większość budynków sądów i prokuratur jest trudnodostępna dla osób z niepełnosprawnościami,
• ok. 40% sędziów i prokuratorów uważa, że niepełnosprawność wpływa na wiarygodność świadka w postepowaniu,
• większość sędziów i prokuratorów uważa, że ubezwłasnowolnienie - a więc odebranie osobom z niepełnosprawnościami wielu istotnych praw, służy ich ochronie,
• około 45% prokuratorów i ok. 55% sędziów uznało, że niepełnosprawność powoduje różne trudności w postępowaniu,

Bariery, z którymi spotykają się osoby z niepełnosprawnościami w dostępie do wymiaru sprawiedliwości:

• brak zdolności do czynności prawnych (czyli brak możliwości czynnego udziału w postępowaniu - składanie wniosków, pozwów, apelacji, dowodów itp.),
• ograniczenia komunikacyjne osób głuchych - trudności w uzyskaniu wsparcia tłumacza j. migowego,
• trudności w dostępie do informacji osób niewidomych - niedostępne strony internetowe sądów i prokuratur,
• brak możliwości osobistego zapoznania się z aktami

Skuteczne działania służące zniesieniu barier w dostępności wymiaru sprawiedliwości dla osób z niepełnosprawnościami wymagają współdziałania instytucji publicznych, pracowników wymiaru sprawiedliwości, jak i środowiska osób z niepełnosprawnościami.