Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Osoby, które jako dzieci prowadziły w PRL działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, nie mogą dostać statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych
• To, że chodzi o niewielką liczbę osób, nie może uzasadniać bierności państwa, gdyż mogą mieć one poczucie niesprawiedliwości, nierównego traktowania i krzywdy
• RPO Marcin Wiącek występuje do odpowiednich komisji Sejmu i Senatu o rozważenie działań legislacyjnych
• AKTUALIZACJA 1.08.2025: Senat RP przyjął 31 lipca projekt ustawy o zmianie ustawy o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych (druk senacki nr 316)
• Projekt ma umożliwiać uzyskanie statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych przez osoby, wobec których, ze względu na młody wiek, orzeczono zastosowanie środków poprawczych lub wychowawczych, za działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce

Od kilku lat przedmiotem uwagi Rzecznika Praw Obywatelskich jest możliwość przyznania statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych - w rozumieniu ustawy o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych - osobie, która prowadząc działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, zagrożoną odpowiedzialnością karną, od 1 stycznia 1956 r. do 31 lipca 1990 r., była osobą niepełnoletnią. W związku z tym nie były na nią nałożone sankcje karne, ale postanowieniem sądu została objęta środkami wychowawczymi, które miały wpływ na jej życie osobiste.

Przyczyną podjęcia sprawy przez RPO w 2021 r. był wniosek obywatela, któremu przyznano status działacza opozycji antykomunistycznej w rozumieniu ustawy, ale nie stwierdzono ustawowych przesłanek nadania mu statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych. Czyny wnioskodawcy, w związku z którymi w latach 80. nałożono na niego środki wychowawcze - zgodnie z ówczesnym Kodeksem karnym - były zagrożone karą pozbawienia wolności od roku do 10 lat. Gdyby wnioskodawca dopuścił się ich po ukończeniu 17. roku życia, mógłby zostać skazany na karę pozbawienia wolności, a tym samym spełniałby przesłankę nadania statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych.

27 grudnia 2021 r. Rzecznik przedstawił sprawę Ministrowi Rodziny i Polityki Społecznej. W odpowiedzi Minister powołał się na stanowisko Szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, który stwierdził, że problem osób represjonowanych przez władze PRL za antykomunistyczną działalność środkami poprawczymi - którzy nie zostali beneficjentami uprawnień przewidzianych w ustawie o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych – jest ograniczony jest do pojedynczych osób.

W ocenie RPO fakt, że problem dotyczy małej liczby osób, nie może stanowić uzasadnienia dla bierności państwa. Obywatele, których dotyczy sprawa, mogą mieć poczucie niesprawiedliwości, nierównego traktowania i krzywdy ze strony władz publicznych, co powinno skłonić ustawodawcę do odpowiednich przepisów.

Uznając słuszność argumentów przedstawianych przez instytucje oraz obywateli, w 2022 r. posłowie przedstawili projekt ustawy o zmianie ustawy o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych (druk sejmowy nr 2639). Miała ona umożliwić przyznanie statusu osoby represjonowanej osobom, wobec których wydano postanowienie sądu dla nieletnich o zastosowaniu środków wychowawczych. RPO wyraził poparcie dla tego projektu.

Marcin Wiącek podtrzymuję opinię, że państwo powinno docenić wyjątkową postawę, jaką była działalność opozycyjna dzieci i młodzieży. Środki wychowawcze nakładane na osoby nieletnie stanowiły dolegliwość, podobnie jak sankcje karne nakładane na dorosłych. Nierzadko prowadziły one do pogorszenia sytuacji życiowej całej rodziny czy oraz ograniczenia możliwości nauki i rozwoju dziecka.

Zasadne wydaje się zatem rozszerzenie ustawowych przesłanek statusu osoby represjonowanej, tak aby objęły wszystkie osoby - bez względu na wiek - które doznały represji państwa komunistycznego. 

Z punktu widzenia zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP) osoby te charakteryzują się tą samą cechą relewantną co osoby, na które nałożono sankcje karne za działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka w Polsce.

W związku z nową kadencją Sejmu RPO zwrócił się do Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, prosząc o przedstawienie stanowiska co do podjęcia działań. Resort odpisał, że nie są prowadzone prace nad rozszerzeniem kręgu osób objętych ustawą.

- Uważam jednak, że warto poddać sprawę ponownej analizie. Po raz kolejny wskazuję na pozytywne skutki ewentualnych zmian ustawowych, tj. wzmocnienie standardów ochrony praw człowieka i budowanie poczucia sprawiedliwości społecznej – podkreśla Marcin Wiącek. 

Dlatego wystąpił do przewodniczących sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny oraz senackiej Komisji Rodziny, Polityki Senioralnej i Społecznej o rozważenie podjęcia inicjatywy ustawodawczej dla wprowadzenia odpowiednich zmian. 

Prace w Senacie

12 marca i 8 kwietnia 2025 r. odbyły się posiedzenia senackiej Komisji Rodziny, Polityki Senioralnej i Społecznej w sprawie przygotowania projektu ustawy.

Posiedzenia komisji związane były z wystąpieniem RPO z 10 października 2024 r. Rzecznik poparł postulat przyznania statusu osoby represjonowanej z powodów politycznych w rozumieniu ustawy z 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych osobie, która prowadząc działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego zagrożoną odpowiedzialnością karną w okresie od dnia 1 stycznia 1956 r. do dnia 31 lipca 1990 r., była osobą niepełnoletnią, w związku z czym nie zostały na nią nałożone sankcje karne, ale w drodze postanowienia sądowego została objęta środkami wychowawczymi, które miały wpływ na jej życie osobiste.

Na pierwszym posiedzeniu Anna Tomkiewicz z Zespołu Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego przedstawiła dotychczasowe działania RPO oraz obecne stanowisko w sprawie. Podkreśliła, że ewentualne zmiany ustawowe mogłyby doprowadzić do wzmocnienia standardów ochrony praw człowieka i budowania poczucia sprawiedliwości społecznej. Podsekretarz stanu w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz zastępca szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych odnieśli się z życzliwością do podjęcia inicjatywy ustawodawczej przez Senat. Przewodnicząca komisji zleciła Biuru Legislacyjnemu Kancelarii Senatu przygotowanie stosownego projektu ustawy.

Na kolejnym posiedzeniu omówiono projekt ustawy o zmianie ustawy o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych, który zakłada wprowadzenie przepisu umożliwiającego uzyskanie statusu osoby represjonowanej przez osobę niepełnoletnią, wobec której w okresie od dnia 1 stycznia 1956 r. do dnia 31 lipca 1990 r. orzeczono postanowieniem sądu dla nieletnich zastosowanie środków poprawczych lub wychowawczych za działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności.

W dyskusji zabrali głos senatorowie, przedstawiciele MRPiPS, UdsKiOR oraz Zbigniew Czertwan, autor wniosku do RPO. Wnioskodawca powiedział: „Pragnę bardzo podziękować państwu senatorom, ale tak naprawdę, z całego serca – panu Rzecznikowi Praw Obywatelskich, bo to jest jedyny urząd, który od samego początku, od chwili, kiedy skontaktowałem się z Biurem Rzecznika Praw Obywatelskich, czyli już ładnych kilka lat temu, cały czas tę sprawę pilotuje. I nawet gdy już zwątpiłem w to, że jednak da radę ten mur ruszyć, to Rzecznik Praw Obywatelskich nadal czuwał. Dziękuję jeszcze raz za to wszystko”.

Przewodnicząca komisji Janina Sagatowska zgłosiła wniosek o podjęcie zgłoszonej inicjatywy ustawodawczej. W głosowaniu komisja jednogłośnie przyjęła ten wniosek. Komisja wniosła do Marszałka Senatu o podjęcie inicjatywy ustawodawczej w sprawie ustawy o zmianie ustawy o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych. 

Izba przyjęła projekt 31 lipca 2025 r. Teraz trafi on do Sejmu.

VII.600.32.2021