Uprzejmie informujemy, że w związku z pracami technicznymi, w niedzielę 24 listopada od godziny 14:45 do godziny 17:45 nie będzie dostępny serwis Biuletyn Informacji Publicznej Rzecznika Praw Obywatelskich. Przepraszamy za utrudnienia.
Odpowiadając na pismo posła Arkadiusza Myrchy, zastępca RPO Stanisław Trociuk poddaje pod rozwagę propozycję poniższych zmian prawnych. Zarazem dziękuje za gotowość rozważenia podjęcia inicjatyw ustawodawczych od lat wskazywanych przez Rzecznika. Wyraża również nadzieję na uwzględnienie ich w toku prac Komisji.
Konieczne jest wprowadzenie przepisów, które zapewnią pełne wdrożenie dyrektywy 2013/48 (termin upłynął 27 listopada 2016 r.) Konieczne jest wprowadzenie przepisów, które zapewniałyby, że osoba podejrzana mogła nawiązać kontakt z adwokatem lub radcą prawnym oraz zostanie jej zagwarantowany odpowiedni czas na konsultację z nim jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem przez organy ścigania w postępowaniu karnym.
Kolejną kwestią jest poufność kontaktów z adwokatem i radcą prawnym, zarówno świadczącym pomoc prawną dla osoby zatrzymanej na podstawie art. 245 k.p.k., jak i działającym w charakterze obrońcy. Dyrektywa wymaga, aby poufność tych kontaktów była bezwzględnie zachowana. Wymaga to usunięcia z Kodeksu podstaw do ingerencji w tę poufność, które obecnie przewidziane są w art. 73 § 2 - 4 oraz art. 245 § 1 k.p.k.
Wreszcie, konieczne jest, aby art. 607l § 4 k.p.k. wśród obowiązków informacyjnych dla osoby poszukiwanej europejskim nakazem aresztowania (ENA) przewidywał obowiązek poinformowania jej o prawie do pomocy adwokata w państwie wydającym ENA.
Konieczne jest wprowadzenie przepisów, które zapewnią pełne wdrożenie dyrektywy 2016/1919 (termin upłynął 5 maja 2019 r.). Dyrektywa wymaga, aby każda osoba pozbawiona wolności, która spełnia warunek przyznania pomocy prawnej z urzędu mogła ją otrzymać - jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem. Konieczne jest wprowadzenie mechanizmu, który pozwalałby na rozpoznanie wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu i zapewnienie czasu na udzielenie obrony jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem osoby zatrzymanej.
Konieczne jest także wprowadzenie tzw. „podwójnej obrony" z urzędu, tj. zapewnienie, aby osoba poszukiwana ENA wydanym przez organy polskie mogła skorzystać w Polsce z pomocy prawnej z urzędu.
Konieczne jest wreszcie pełne wdrożenie postanowień dyrektywy 2012/13 (termin upłynął 2 czerwca 2014 r.) Osoba zatrzymana i następnie zwolniona bez postawienia zarzutów ma teoretycznie prawo wniesienia zażalenia (art. 246 § 1 k.p.k.), lecz nie ma dostępu do akt sprawy, co pozwoliłoby jej sformułować konkretne zarzuty. Akta sprawy udostępnia się bowiem stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym (art. 156 § 5 k.p.k.). Dyrektywa wymaga, aby każda osoba zatrzymana mogła mieć dostęp do materiałów, które były podstawą zatrzymania i mają znaczenie dla zakwestionowania jego prawidłowości.
Pilnym zagadnieniem jest uchylenie art. 168a k.p.k. Uniemożliwia on uznanie dowodu za niedopuszczalny z tego powodu, że został on pozyskany z naruszeniem prawa, w tym w wyniku przestępstwa. Wszelkie gwarancje procesowe wynikające z prawa krajowego, unijnego i międzynarodowego są w istocie iluzoryczne, bowiem ich naruszenie nie jest obwarowane żadną sankcją w danym postępowaniu. Przepis taki wręcz zachęca do łamania procedur i popełniania przestępstw przez funkcjonariuszy organów ścigania, wskazując, że niegodziwie uzyskane dowody będą mogły być wykorzystane do uzyskania pożądanego wyniku procesu. Zasada powinna być wręcz odwrotna - dowód uzyskany nielegalnie powinien być automatycznie dyskwalifikowany. Pilnie należy zatem uchylić art. 168a k.p.k. lub powrócić do jego brzmienia obowiązującego w okresie pomiędzy 1 lipca 2015 r. a 14 kwietnia 2016 r., kiedy wprost wskazywał, że dowód uzyskany za pomocą czynu zabronionego jest niedopuszczalny w postępowaniu karnym.
17 lipca 2019 r. Trybunał wydał postanowienie sygnalizacyjne (sygn. S 3/19) zwracające uwagę na przepisy dot. tymczasowego aresztowania, które powodują problemy w systemie prawa. W ocenie TK art. 258 § 2 k.p.k. (podstawa stosowania aresztu wyłącznie w oparciu o surowość grożącej lub wymierzonej kary) oraz art. 263 § 7 k.p.k. (brak precyzyjnych przesłanek przedłużenia aresztowania po orzeczeniu sądu I instancji) powodują niespójności. Komitet ONZ przeciwko torturom (CAT) wskazał w uwagach dot. Polski z 2019 r. na nadużywanie aresztowania i brak górnej granicy okresu jego stosowania. Konieczne wydają się zmiany legislacyjne, które jasno określałyby warunki dla przedłużenia aresztowania oraz wyeliminują surowość kary jako samoistną przesłankę. Rozważenia wymaga zmiana art. 259 § 3 k.p.k., który obecnie wskazuje, że aresztowania nie stosuje się, jeśli zarzucane przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku. Tymczasem wobec postępującego zaostrzania prawa karnego, wyjątek ten znajduje coraz węższe zastosowanie.
Konieczne jest zwiększenie ochrony tajemnicy prawnie chronionej w postępowaniu karnym aby nie mogła ona być swobodnie uchylana przez organy ścigania w celu obejścia przepisów. Zasadne wydaje się dodanie do katalogu podmiotów, w przypadku których o zwolnieniu decyduje zawsze sąd (nie zaś prokurator) tajemnicy tłumacza. Obecnie bowiem, możliwe jest obejście tajemnicy obrończej poprzez przesłuchanie tłumacza na okoliczność treści kontaktów podejrzanego z obrońcą. Tylko sąd może ocenić, czy zakres przesłuchania tłumacza nie obejmowałby takich informacji i w odpowiednim zakresie uchylić tajemnicę.
Obowiązujący 14-dniowy termin często jest zbyt krótki, zwłaszcza w obszernych, wielowątkowych sprawach, gdzie akta sprawy mogą liczyć setki tomów zaś samo uzasadnienie wyroku ponad 1000 stron. Sąd może wydłużyć termin na sporządzenie uzasadnienia, jednak termin na wniesienie apelacji pozostaje sztywny. Niezbędna jest zatem modyfikacja terminu do wniesienia apelacji w sprawach karnych.
Często spotykaną praktyką organów ścigania jest przesłuchiwanie osoby podejrzewanej o popełnienie przestępstwa w charakterze świadka. Dzięki temu nie znajdują zastosowania przepisy gwarancyjne odnoszące się do podejrzanego, zwłaszcza związane z prawem do obrony. Zasadne byłoby zatem wprowadzenie instytucji świadka z asystą. W konsekwencji, osoby przeciwko którym istniałyby silne wskazania i dowody, że brały udział w zdarzeniach, dla których wyjaśnienia w fazie in rem prowadzone jest postępowanie przygotowawcze, nie mogłyby mieć statusu zwykłego świadka, lecz świadka z asystą. Taki świadek musiałby być przesłuchiwany w obecności adwokata lub radcy prawnego; mógłby brać udział w czynnościach dochodzenia albo śledztwa; przeglądać akta, a także żądać konfrontacji z świadkami oskarżenia. Pozwoliłoby to uniknąć zmuszania do składania samoobciążających zeznań poprzez stosowanie tortur czy też nieludzkiego lub poniżającego traktowania, a także doprowadzić do wyjaśnienia wielu spornych okoliczności już na etapie postępowania przygotowawczego.
Zasadą jest, że w przypadku skazania, koszty postępowania ponosi oskarżony. Taka sama zasada obowiązuje w postępowaniu odwoławczym. Oznacza to, iż jeśli osoba skazana wniesie apelację jedynie w zakresie wymiaru kary i apelacja ta zostanie uwzględniona, osoba ta będzie musiała ponieść koszty postępowania odwoławczego mimo że „wygrała sprawę w II instancji. W istocie zatem koszty uzyskania sprawiedliwego wyroku przerzucane są na oskarżonego. Może to zniechęcać do skazanego do realizacji jego uprawnienia do zaskarżenia wyroku I instancji w obawie przed dodatkowymi obciążeniami finansowymi.
Osoba wezwana na świadka ma obowiązek się stawić i złożyć zeznania. Kodeks postępowania karnego przewiduje co prawda zwrot utraconego w związku z tym przychodu lub zarobku, lecz jego maksymalny pułap został uregulowany zbyt nisko, co powoduje, że w przypadku całodziennego udziału w czynnościach świadek otrzymuje zwrot poniżej nawet wynagrodzenia minimalnego. Konieczne zatem jest podniesienie maksymalnego pułapu zwrotu utraconego dochodu lub zarobku. Analogiczny jest postulat w odniesieniu do postępowania cywilnego. Senat przygotował już odpowiedni projekt ustawy, ale Marszałek Sejmu poinformowała, że nie zamierza nadawać temu projektowi dalszego biegu.
Zasadne jest wprowadzenie prawa do odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne przedstawianie zarzutów lub oskarżenie przez organ ścigania - obok istniejącego prawa do odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne pozbawienie wolności. Sam fakt niesłusznego postawienia zarzutów czy niesłusznego oskarżenia może wyrządzić szkodę i krzywdę, za co władza powinna ponosić odpowiedzialność. Wieloletnie utrzymywanie stanu oskarżenia czy przedstawienia zarzutów może prowadzić do wyrządzenia znacznych szkód o charakterze materialnym, rodzinnym i moralnym. Jest to szczególnie jaskrawe, gdy chodzi o osobę wykonującą zawód zaufania publicznego albo prowadząca działalność gospodarczą.
Senat przygotował już odpowiedni projekt ustawy (druk senacki nr 239). Marszałek Sejmu poinformowała, że nie zamierza nadawać temu projektowi dalszego biegu.
W 2016 r. termin przedawnienia roszczenia o odszkodowanie za niesłuszne pozbawienie wolności został skrócony z 3 lat do 1 roku. Zmiana ta nie znajduje uzasadnienia, natomiast znacznie utrudnia obywatelom dochodzenie należnych im roszczeń z tytułu bezprawnego lub niezasadnego działania Państwa. Wskazane jest zatem, aby termin przedawnienia tego typu roszczeń wynosił 3 lata, podobnie jak ma to miejsce na gruncie prawa cywilnego.
Wskazane jest, aby w sprawach o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne pozbawienie wolności, Skarb Państwa reprezentował wyspecjalizowany organ - Prokuratoria Generalna. Obecny system, w którym Skarb Państwa reprezentuje prezes sądu, może wywoływać wątpliwości co do niezależności sądu orzekającego, w niektórych konfiguracjach procesowych bowiem Skarb Państwa - a zatem jedną ze stron - reprezentuje prezes sądu orzekającego albo prezes sądu nadrzędnego nad orzekającym.
Konieczne jest wprowadzenie rozwiązania, które pozwoliłoby na korektę opisu czynu zabronionego przypisanego sprawcy przez sąd II instancji, nawet jeśli zarzut nieprawidłowego opisu czynu nie był przedmiotem apelacji. Obecnie, jeśli sąd I instancji w opisie przestępstwa pominie jedno z ustawowych znamion tegoż czynu, to sąd II instancji nie może poprawić opisu czynu na niekorzyść oskarżonego. Jeśli zaś opis czynu nie wypełnia przestępstwa, to oskarżonego trzeba uniewinnić. Takie rozwiązanie nie chroni w wystarczający sposób praw pokrzywdzonego, bowiem w istocie techniczna omyłka sądu I instancji prowadzić musi do uniewinnienia. Sąd odwoławczy, badając obrazę przepisów prawa materialnego w zakresie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżonemu, powinien brać pod uwagę rzeczywiście dokonany czyn przypisany sprawcy.
Należy rozważyć rozszerzenie zakresu obowiązku nagrywania toku czynności protokołowanych w postępowaniu karnym. Wprowadzenie obligatoryjności nagrywania dźwięku doprowadziłoby do możliwości pełnego odtworzenia wypowiedzi świadków i toku przeprowadzenia innych dowodów na dalszym etapie postępowania karnego, gdyby zaistniała taka potrzeba. Nagrywanie dźwięku pozwoliłoby zwłaszcza na ograniczenie ryzyka naruszania praw procesowych osób przesłuchiwanych (zwłaszcza tych występujących bez obrońcy lub pełnomocnika), w tym poprzez znaczne ograniczenie możliwości wywierania niedozwolonego wpływu na ich treść. Stanowiłoby także wyższy poziom ochrony funkcjonariuszy publicznych, w szczególności policjantów i prokuratorów, przed pomówieniami o nadużycie uprawnień lub niedochowanie obowiązków.
Interwencji legislacyjnej wymaga poprawne wdrożenie decyzji ramowej 2008/909/WSiSW/, zgodnie z jej wykładnią dokonaną przez TSUE w wyroku z 24 czerwca 2019 r. w sprawie C-573/17 Popławski. Z wyroku wynika, że nieuzasadnione jest utrzymywanie przez Polskę ograniczenia czasowego w stosowaniu przepisów decyzji ramowej do orzeczeń wydanych po 5 grudnia 2011 r., bowiem deklaracja w tym zakresie przez rząd Polski złożona została po terminie. Konieczne jest zatem uchylenie art. 4 ust. 1 ustawy z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy o prokuraturze oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Karnym, który takie ograniczenie w systemie prawnym nadal przewiduje, bezpodstawnie uniemożliwiając niektórym osobom skazanym na skorzystanie z procedury przewidzianej przez decyzję ramową i wniesienie o przekazanie wymierzonej im kary do wykonania w innym państwie członkowskim UE.
Na etapie postępowania przygotowawczego środki zapobiegawcze, z wyjątkiem tymczasowego aresztowania, stosuje prokurator. Stosowanie środka w postaci zakazu wykonywania działalności zawodowej wobec adwokata lub radcy prawnego w ramach śledztwa przez prokuratora budzi zastrzeżenia, daje mu to bowiem możliwość instrumentalnego wykorzystania tej instytucji w celu pozbawienia podejrzanego możliwości skutecznej obrony. Sama możliwość zażalenia takiej decyzji do sądu nie jest wystarczająca, bo nie wstrzymuje zawieszenia, które jest natychmiast wykonalne. Rozpoznanie zażalenia może trwać zaś kilka tygodni. Nawet jeśli sąd je uzna, to mogą już wystąpić negatywne konsekwencje, zarówno dla danego adwokata lub radcy prawnego, jak również dla ich klientów. Dlatego też należy wprowadzić przepis stanowiący, że na etapie postępowania przygotowawczego środek zapobiegawczy określony w art. 276 k.p.k. względem adwokata lub radcy prawnego wykonującego zawód stosuje sąd.
Pandemia COVID-19 wykazała, że cyfryzacja wymiaru sprawiedliwości jest nieodzowna. Obywatele przywykli do załatwiania swoich spraw urzędowych za pośrednictwem kanałów cyfrowych, w tym państwowej platformy ePUAP. Tymczasem składanie pism za jej pośrednictwem w postępowaniu karnym jest niedopuszczalne, pomimo iż zarówno sądy jak i prokuratury mają swoje elektroniczne skrzynki podawcze współpracujące z tą platformą. Skoro platforma ta daje gwarancję, że pismo wnosi określona osoba, wskazane jest umożliwienie wnoszenia za jej pomocą także pism procesowych w postępowaniu karnym - w tym środków zaskarżenia.
Postanowienie o niewyłączeniu sędziego od udziału w sprawie z uwagi na wątpliwości co do bezstronności (art. 41 § 1 k.p.k.) nie podlega zaskarżeniu. Ewentualne zarzuty można podnieść dopiero w postępowaniu odwoławczym, a jeśli okażą się one zasadne - orzeczenie należy uchylić, a sprawę przekazać do ponownego rozpoznania. Wprowadzenie możliwości zaskarżenia postanowienia o niewyłączeniu sędziego pozwoliłoby na kontrolę tej decyzji bez konieczności przeprowadzenia całego postępowania w I instancji i pozwoliłoby na uniknięcie przewlekłości procesu wynikającej z konieczności powtórzenia postępowania.
Jeden obrońca może bronić kilku współoskarżonych o ile ich interesy nie są w sprzeczności. O istnieniu sprzeczności interesów ostatecznie decyduje sąd. Postanowienie takie jest zaskarżalne, jeśli sąd stwierdzi sprzeczność interesów współoskarżonych, zażalenie jednak nie przysługuje, jeśli takiej sprzeczności nie stwierdzi. Strony powinny mieć możliwość zaskarżenia takiego postanowienia, bowiem determinuje ono możliwość pełnego korzystania przez nich z prawa do obrony. Jeśli ich interesy ostatecznie okazałyby się sprzeczne, nie powinien ich bowiem bronić ten sam obrońca. Wprowadzenie zaskarżalności rozstrzygnięcia sądu stanowić będzie wykonane wyroku TK z 27 kwietnia 2022 r.
Prokurator może zarządzić wyjęcie zwłok człowieka z grobu w celu dokonania ich oględzin lub otwarcia. Czynność taka stanowi władcze wkroczenie w sferę prawnie chronionych dóbr osobistych w postaci kultu osoby zmarłej. Oznacza to, że osobom bliskim muszą służyć środki prawne w celu ustalenia, czy wkroczenie przez prokuratora w ową prawnie chronioną sferę nie miało charakteru ekscesywnego. Jeśli decyzję podejmuje prokurator, konieczne jest zatem aby podlegała ona kontroli organu niezawisłego, jakim jest sąd. Brak sądowej kontroli postanowienia został uznany za niezgodny z art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (wyrok ETPC z 20 września 2018 r. w sprawie Solska i Rybicka przeciwko Polsce.
Zgodnie z art. 70 § 6 Ordynacji podatkowej, bieg przedawnienia zobowiązania podatkowego nie biegnie w przypadku wszczęcia postępowania skarbowego. Według art. 114a k.k.s. w przypadku wszczęcia postępowania administracyjnego przez organ podatkowy, postepowania karne można zawiesić. Przepisy te wykorzystywane są instrumentalnie przez organy podatkowe w celu niedopuszczenia do przedawnienia zobowiązania podatkowego, mimo że zgodnie z ogólnymi zasadami ordynacji podatkowej powinno się ono przedawnić. Godzi to w pewność prawną obywateli i sprzyja opieszałości organów państwa. Wskazane jest uchylenie art. 70 § 6 pkt 1 ordynacji.
Osoba niepoczytalna korzysta w toku procesu karnego z obligatoryjnej pomocy obrońcy, ma zatem prawo do obrońcy z urzędu. Ten stan trwa jednak jedynie do uprawomocnienia się wyroku, zaś obrońca taki nie jest uprawniony do wniesienia kasacji - w tym celu konieczne jest ponowne wyznaczenie obrońcy z urzędu. W przypadku osoby niepoczytalnej zachodzi bardzo małe prawdopodobieństwo, że z wnioskiem wystąpi sam oskarżony. Powinien zatem istnieć przepis, który obligowałby sąd do wyznaczenia z urzędu obrońcy do rozważenia sporządzenia kasacji.
Większość zmian wprowadzonych do Kodeku karnego ustawą z 7 lipca 2022 r. należy ocenić negatywnie. Za szczególnie istotne należy uznać uchylenie przepisów ustawy z 7 lipca 2022 r. wprowadzających tzw. „bezwzględne dożywocie", tj. wyłączających możliwość warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia kary dożywotniego pozbawienia wolności. Taka konstrukcja jest sprzeczna z art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, co potwierdza Europejski Trybunał Praw Człowieka. Sama już obecność w systemie prawnym faktycznego dożywocia bez możliwości weryfikacji postępów resocjalizacji, stanie się niewątpliwie podstawą odmowy wykonania wydanych przez polskie sądy europejskich nakazów aresztowania oraz wniosków o ekstradycję.
Należy rozszerzyć prawnokarną ochronę bezpieczeństwa i życia prywatnego osób, względem których firmy windykacyjne w sposób agresywny i natarczywy domagają się zwrotu długu. Nękanie dłużników przez podmiot zbiorowy obecnie nie podlega ściganiu w drodze prawnokarnej, bowiem pojedynczemu pracownikowi co do zasady nie można przypisać uporczywości, zaś ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary nie przewiduje odpowiedzialności za takie przestępstwo. Konieczne wydaje się zatem wprowadzenie rozwiązań pozwalających na objęcie odpowiedzialnością także takiego zachowania.
Niektóre środki oddziaływania wychowawczego z art. 41 Kodeksu wykroczeń mogą z perspektywy sprawcy mieć w istocie bardzo podobną dolegliwość jak jedna z kar za wykroczenie określonych w art. 18 k.w. Środek polegający na zwróceniu uwagi czy ostrzeżeniu dla ukaranego nie będzie różnił się właściwie od kary nagany. Środek oddziaływania wychowawczego może mieć też charakter pieniężny, co zbliżać go będzie z kolei do kary grzywny. Zainicjować należy zatem prace legislacyjne, które zmierzałyby do nowelizacji art. 41 k.w. i art. 61 § 1 pkt 2 Kodeku postępowania w sprawach o wykroczenia w celu ujednolicenia katalogu środków wychowawczych i podstaw odmowy wszczęcia i umorzenia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności za wykroczenie.
Zgodnie z art. 58 § 1 Kodeku wykroczeń, kto, mając środki egzystencji lub będąc zdolny do pracy, żebrze w miejscu publicznym, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych albo karze nagany. Przepis ten obowiązuje od 1971 r., lecz w obecnych realiach społeczno-gospodarczych, w szczególności braku obowiązku pracy, nie znajduje on już uzasadnienia, należy więc go uchylić.
Ustawa z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego przewiduje odszkodowanie i zadośćuczynienie dla osób internowanych przez władze PRL za działalność opozycyjną. Tymczasem często represje przybierały formę nie tylko pozbawienia wolności, lecz przymusowego wcielenia do sił zbrojnych pod pretekstem odbywania zasadniczej służby wojskowej. Zasadna jest nowelizacja ustawy tak, aby również osoby wcielone do wojska w odwecie za działalność opozycyjną, mogły dochodzić odszkodowania i zadośćuczynienia.
Zgodnie z art. 15zzr1 specustawy covidowej z 2 marca 2020 r., w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, ogłoszonego z powodu COVID-19, oraz w okresie 6 miesięcy po ich odwołaniu nie biegnie przedawnienie karalności czynu oraz przedawnienie wykonania kary w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe. Utrzymujący się od długiego czasu stan zagrożenia epidemicznego powoduje, że przestępstwa nie ulegają przedawnieniu i godzi w pewność obowiązującego prawa. A ewentualny bieg przedawnienia jest uzależniony jedynie od decyzji Ministra Zdrowia, który decyduje o wprowadzeniu lub uchyleniu stanu epidemii i stanu zagrożenia epidemicznego. Norma art. 15zzr1 ww. ustawy winna zatem być uchylona.
II.510.139.2023
