Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawia uwagi do rządowego projektu nowelizacji Kodeksu karnego, Kodeksu postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw  
• Marcin Wiącek dostrzega w tym pierwszy krok do odbudowywania zaufania obywateli do wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych oraz zapewnienia balansu między bezpieczeństwem, któremu zagrażają nowe przejawy przestępczości, a podstawowymi prawami i wolnościami obywatelskimi jednostki 
• Oprócz wielu rozwiązań zasługujących na akceptację - w większości implementujących zaległe zobowiązania na Polskę, projekt  zawiera też propozycje budzące uzasadnione zastrzeżenia
• Rzecznik zwraca się do Ministra Sprawiedliwości o analizę wskazanych problemów i rozważenie zainicjowania zmian w projekcie w tym zakresie oraz o stanowisko

Projekt  (nr UD 153) obejmuje wprawdzie istotne zmiany, choć nadal ograniczające się jedynie do tych najbardziej kontrowersyjnych, najpilniejszych zagadnień wymagających uzgodnienia ze standardem konstytucyjnym i konwencyjnym. Z tej racji niektóre uwagi szczegółowe przedstawiono w sposób sygnalizujący szersze problemy wynikające z projektowanych unormowań, które, jak należy oczekiwać, znajdą kontynuację w kolejnych propozycjach legislacyjnych przygotowywanych przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego. 

Ogólną cechą i motywem inicjatywy w zakresie ustaw penalnych jest przywrócenie zasad praworządności, a także dostosowanie warstwy normatywnej do zachodzących przemian technologicznych, kulturowych i aksjologicznych, nowych zjawisk w obszarze przestępczości i negatywnych ocen wobec praktyki stosowania prawa. Szczególnie należy docenić szeroki wymiar implementacji dyrektyw dotyczących prawa do pomocy tłumacza, prawa do informacji, prawa do pomocy obrońcy, w tym dostrzeżenie standardów, jakie powinny dotyczyć oskarżonych poniżej 18. roku życia, które dotychczas były realizowane tylko deklaratywnie. 

Słusznie uznano za pilne zmiany dotyczące przywrócenia właściwej roli prokuratora w świetle gwarancji konstytucyjnych: prawa do sądu, nietykalności i wolności osobistej, prawa do obrony, zasad równości, podziału i równowagi władz oraz demokratycznego państwa prawnego, a także wymogów, jakie niesie obowiązywanie poszczególnych zasad procesowych: „równości broni”, bezpośredniości, kontradyktoryjności czy samodzielności jurysdykcyjnej.

Najważniejsze wątki opinii RPO 

Nieuchylenie art. 10a k.k.

W projekcie pominięto uchylenie art. 10a k.k., u którego podstaw leży założenie, że osoba czternastoletnia osoba może być sprawcą, wobec którego tylko trwała izolacja zakładzie karnym jest w stanie wpłynąć na jej postawę, bez wykorzystania wcześniej środków adekwatnych dla nieletnich. Brak tej zmiany należy zaopiniować negatywnie.

Projektowany art. 57b k.k.

Obecny art. 57b k.k. przewiduje odrębne unormowanie dla ustawowego zagrożenia karą pozbawienia wolności oraz dla ustawowego zagrożenia karą grzywny i karą ograniczenia wolności. W przypadku kary pozbawienia wolności ustawodawca odstąpił od progu w postaci dwukrotności górnej granicy ustawowego zagrożenia i pozostawił podwyższenie tylko dolnego progu. W przypadku kary grzywny i kary ograniczenia wolności, kara za czyn ciągły oscyluje od podwójnej wysokości dolnej granicy do podwójnej wysokości górnej granicy ustawowego zagrożenia. 

Całokształtu obecnej regulacji nie sposób ocenić jako racjonalnego, zatem projektowaną zmianę mającą na celu zrównanie odpowiedzialności za czyn ciągły z art. 12 § 1 k.k. i ciąg przestępstw z art. 91 § 1 k.k. należy ocenić pozytywnie. W przypadku popełnienia przez sprawcę kilku przestępstw w warunkach ciągu przestępstw z art. 91 § 1 k.k. sąd również orzeka karę w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.

Zmiany w instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia z reszty kary pozbawienia wolności: projektowany art. 77 § 2 k.k., uchylenie art. 77 § 3 i 4 k.k., projektowany w art. 78 § 1 i 2 k.k., uchylenie art. 80 § 2a k.k. oraz projektowany art. 80 § 3 k.k.

Pozytywnie należy ocenić wykluczenie możliwości podnoszenia ponad 25 lat okresu wymaganego dla warunkowego zwolnienia dla kary dożywocia, co jest konsekwencją projektowanej zmiany w art. 77 § 2 k.k. Należałoby jednak dopuścić, aby art. 77 § 2 k.k. umożliwiał sądowi orzeczenie zarówno łagodniejszych, jak i surowszych ograniczeń do skorzystania przez skazanego z warunkowego zwolnienia, niż te przewidziane w art. 78 k.k. oraz aby skorzystanie z tej możliwości stało się regułą. 

Często sądy wykonujące karę pozbawienia wolności nie uwzględniają wniosków o warunkowe przedterminowe zwolnienie z reszty kary pozbawienia wolności tylko z tej przyczyny, że kara dotychczas wykonana jest w ich ocenie zbyt krótka. Takie sytuacje nie sprzyjają kształtowaniu u skazanych prawidłowych postaw i prowadzą często do załamania procesu resocjalizacji. Możliwość elastycznego kształtowania przesłanki wymaganego terminu do złożenia wniosku o przedterminowe warunkowe zwolnienie, w tym odejścia od reguły połowy kary jako zasady, na rzecz albo możliwości skrócenia tego okresu albo jego wydłużenia, pozwoli sądom tak kształtować wymiar kary, aby odpowiadał wymaganiom związanym z zastosowaniem dyrektyw prewencji szczególnej ogólnej.

Pozytywnie należy ocenić zarówno skrócenie okresu odbywania kary, po którym skazany na dożywotnie pozbawienie wolności może starać się o uzyskanie warunkowego zwolnienia z 30 do 25 lat,  jak i uchylenie możliwości  wyłączenia ubiegania się przez skazanego o uzyskanie warunkowego przedterminowego zwolnienia.

Projektowane rozwiązania pozostają w zgodzie z gwarancjami wynikającymi z art. 3 EKPC, który stanowi, że nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. 

W wyrok z 4 października 2016 r. (skarga nr 37871/14) ETPC stwierdził naruszenie art. 3 EKPC wskazując, że w większości państw członkowskich Rady Europy okres, po którym skazany na dożywocie może ubiegać się o przedterminowe, warunkowe zwolnienie, wynosi 25 lat. Wydłużenie tego okresu w oparciu o dotychczasowe brzmienie art. 77 § 2 k.k. w praktyce pozbawia więźnia nadziei na zwolnienie, co sprawia, że wymierzona mu kara staje się nieludzka i poniżająca. 

Projektowany art. 101 § 1b k.p.s.w.

Projektowany przepis odpowiada postulatom RPO, w ramach, których wskazano, że art. 101 k.p.s.w. nie powinien różnicować przesłanek do wznowienia postępowania mandatowego względem przesłanek do wznowienia postępowania sądowego z art. 113 k.p.s.w. w zw. z art. 540 k.p.k. Z art. 540 § 1 k.p.k. wynika, że postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem wznawia się, jeżeli: 

1) w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść orzeczenia;

2) po wydaniu orzeczenia ujawnią się nowe fakty lub dowody wskazujące na to, że: 

a) skazany nie popełnił czynu albo czyn jego nie stanowił przestępstwa lub nie podlegał karze;
b) skazano go za przestępstwo zagrożone karą surowszą albo nie uwzględniono okoliczności zobowiązujących do nadzwyczajnego złagodzenia kary albo też błędnie przyjęto okoliczności wpływające na nadzwyczajne obostrzenie kary; 
c) sąd umorzył lub warunkowo umorzył postępowanie karne, błędnie przyjmując popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu czynu.

Z art. 540 § 2 k.p.k. wynika, że postępowanie wznawia się na korzyść strony, jeżeli Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie; wznowienie nie może nastąpić na niekorzyść oskarżonego, zaś art. 540 § 3 k.p.k. stanowi, że postępowanie wznawia się na korzyść oskarżonego, gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez RP. Z powyższego widać, że w art. 101 k.p.s.w. obecnie brakuje przesłanki wskazanej w art. 540 § 1 pkt 1 k.p.k. oraz w art. 540 § 2 pkt a in principio k.p.k. Uzupełnienie art. 101 k.p.s.w. o dwie wskazane przesłanki wznowienia postępowania mandatowego zapewni realizację prawa do sądowej kontroli decyzji organu pozasądowego o nałożeniu kary grzywny w drodze mandatu karnego z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.

Projektowane zmiany należy ocenić pozytywnie. Z uwagi na obszerność oraz wzajemne powiązanie tych propozycji, zostaną one omówione zbiorczo. Nie wymagają tu szerszego odniesienia modyfikacje wyłącznie wynikowe wobec nowej definicji podejrzanego, ujętej art. 71 k.p.k., do których należy zaliczyć: art. 74 § 3, § 3a i § 4 k.p.k., art. 189 pkt 3 k.p.k., art. 308 § 1 k.p.k., art. 335 § 1 k.p.k., art. 219 § 1 k.p.k., art. 237 § 4 k.p.k., art. 247 § 1 k.p.k., art. 278 k.p.k., art. 295 § 1 k.p.k., art. 225 § 2 k.p.k., art. 517c § 1 k.p.k., art. 178 pkt 1 k.p.k., czy art. 171 § 7a k.p.k. Propozycje w tym zakresie stanowią w części wyraz realizacji postulatów Rzecznika.,

Projektowany art. 171 k.p.k.

Projektowaną zmianę należy ocenić pozytywnie. Sprowadza się ona do zapewnienia realizacji nowych regulacji opisanych w art. 301 i 301a k.p.k., poprzez wprowadzenie do K.p.k. nowego zakazu dowodowego, dotyczącego dowodów uzyskanych z pogwałceniem nowych standardów przesłuchiwania, a więc bez zapewnienia przesłuchiwanemu podejrzanemu udziału ustanowionego obrońcy.

Projektowany zakaz dowodowy czyni zadość standardom wyznaczonym w orzecznictwie strasburskim, jak również właściwej implementacji art. 8 ust. 2 dyrektywy 2013/48/UE, co postulował kilkukrotnie RPO.  

Niemożliwość wykorzystania wyjaśnień uzyskanych z naruszeniem zawartych we wskazanych przepisach gwarancji praw podejrzanego sprzyja realizacji "równości broni" w procesie sprawiedliwości proceduralnej, a głównie zapewnia podejrzanemu skuteczny dostęp do obrońcy w czasie przesłuchania.

Należy ponownie rozważyć rozszerzenie zakresu obowiązku nagrywania toku czynności protokołowanych w postępowaniu karnym poprzez wprowadzenie obligatoryjności nagrywania dźwięku podczas czynności protokołowanych, umożliwiające odtworzenie wypowiedzi świadków i toku przeprowadzenia innych dowodów na dalszym etapie postępowania karnego, gdyby zaistniała taka potrzeba. Pozwoliłoby to w szczególności, wespół z wprowadzonymi zmianami w art. 300 i 300a, na ograniczenie ryzyka naruszania praw procesowych osób przesłuchiwanych (zwłaszcza tych rezygnujących z obrońcy lub pełnomocnika), w tym poprzez znaczne ograniczenie możliwości wywierania niedozwolonego wpływu na ich treść. Stanowiłoby też wyższy poziom ochrony funkcjonariuszy publicznych, zwłaszcza policjantów i prokuratorów, przed pomówieniami o nadużycie uprawnień lub niedochowanie obowiązków.

Projektowany art. 168a k.p.k.

Projektowaną zmianę należy ocenić pozytywnie. Polega ona na przywróceniu pierwotnej redakcji tego przepisu, usuwając w ten sposób istotne wątpliwości natury konstytucyjnej, które Rzecznik zawarł we wniosku do TK z 6 maja 2016 r. o niezgodność komentowanego przepisu z art. 42 ust. 2, art. 45 ust. 1, art. 47, art. 51 ust. 2 i 4 Konstytucji RP w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, a także z art. 2, art. 7 i art. 40 Konstytucji RP, w związku z art. 3 i 6 EKPC. Na skutek wprowadzenia do składu orzekającego osoby, wybranej z naruszeniem Konstytucji RP, Rzecznik wycofał wniosek, a sprawę TK umorzył.

Jak słusznie podkreślił projektodawca, art. 168a k.p.k. w brzmieniu po nowelizacji z 2016 r.116 spotkał się z szeroką i uzasadnioną krytyką zarówno doktryny, jak i orzecznictwa sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Nawet z punktu widzenia konieczności dotarcia do prawdy materialnej, ustawodawca nie był zmuszony wyposażać organy państwa, w tym zwłaszcza prokuratura, w dodatkowe środki umożliwiające pozyskiwanie materiału dowodowego i to w sposób nielegalny, zaprzeczający domniemaniu praworządności działania organów władzy publicznej i ich funkcjonariuszy. W świetle tego przepisu wszelkie gwarancje procesowe wynikające z prawa krajowego, unijnego i międzynarodowego są w istocie iluzoryczne, bowiem ich naruszenie nie jest obwarowane żadną sankcją w danym postępowaniu. Przeciwnie, przepis taki wręcz zachęca do łamania procedur i popełniania przestępstw przez funkcjonariuszy organów ścigania, wskazując, że tak uzyskane dowody będą mogły być wykorzystane do uzyskania pożądanego wyniku procesu, podczas gdy powinny być automatycznie dyskwalifikowane. Kwestionowany przepis wręcz nakazuje sądom opieranie swojej działalności na tak zebranych dowodach, co niewątpliwie pozostaje niezgodne z art. 51 ust. 4 Konstytucji RP. 

Czynności dowodowe ingerujące w wolności i prawa osobiste, jak każdy dowód muszą spełniać cele ogólne określone w art. 2 k.p.k. oraz cele szczególne wyznaczone konkretną czynnością, a przy tym muszą być konieczne (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) oraz odbywać się w granicach zakreślonych przez przepisy k.p.k. (art. 41 ust. 1; art. 49; art. 50), a środki dowodowe, uzyskane niezgodnie z prawem, podlegać usunięciu (art. 51 ust. 4 Konstytucji RP), w przeciwnym razie, nie powinny być uznane za czynności dowodowe.

Projektowany art. 258 § 1 pkt 1 i § 2, uchylony art. 258a, art. 259 § 3, art. 263 § 3, 4, 4c i 8, art. 266 § 1a i uchylony § 3, uchylony art. 276a k.p.k.

Proponowane zmiany należy ocenić zasadniczo pozytywnie, choć jako nadal niewystarczające dla spełnienia pokładanych od wielu lat nadziei. Propozycja w zakresie usunięcia w art. 258 § 1 pkt 1 k.p.k. przesłanki stałego pobytu w kraju jest emanacją warunków, przed jakimi stoi polski wymiar sprawiedliwości prowadząc szereg postępowań karnych wobec cudzoziemców. Wciąż nie zyskały jednak aprobaty postulaty RPO w zakresie usunięcia przesłanki dla stosowania tymczasowego aresztowania opisanej w art. 258 § 2 k.p.k. Nadal krytycznie ocenia motywowanie tymczasowego aresztowania tylko grożącą oskarżonemu surową karą i nie zmienia tej oceny podwyższenie przez projektodawcę górnej granicy na co najmniej 10 lat, co w założeniu ma obniżyć liczbę aresztów. 

Zasadne byłoby co najmniej przywrócenie przepisu sprzed nowelizacji z kwietnia 2016 r., że stosowanie aresztu może wynikać „także z surowości grożącej kary”. Nie jest bowiem dopuszczalne utrzymywanie człowieka w długiej izolacji tylko dlatego, że grozi mu surowa kara w sytuacji, gdy nie występują żadne inne przesłanki to uzasadniające. Jeżeli nie ma obawy, że sprawca będzie utrudniał postępowanie, ani nie występują pozostałe wskazane w ustawie zagrożenia dla prawidłowego toku postępowania, to trudno znaleźć podstawy do aresztowania. 

Zdaniem RPO takie ukształtowanie przesłanki aresztu jest niezgodne z art. 41 ust. 1, 42 ust. 3 w zw. z art. 42 ust. 1, art. 45 ust. 1, art. 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz z art. 30 Konstytucji RP. Przesłanka ta nie realizuje też w sposób prawidłowy standardu wynikającego z orzecznictwa ETPC. Słusznie natomiast uchyla się treść art. 258a k.p.k., którego wprowadzenie wydawało się od początku zbyteczne, przy zignorowaniu faktu, że prokurator lub sąd zobowiązany jest dbać o efektywność wykonywania zastosowanego środka zapobiegawczego i powodować jego uchylenie lub zmianę, jeśli powstaną okoliczności to uzasadniające. Mimo że przepis wprowadzony na czas covidowy, jego przesłanki nie miały nic wspólnego z pandemią - co świadczy o intencjach ustawodawcy do wprowadzania rozwiązań, w żaden sposób niesłużących rozwiązaniu konkretnego problemu społecznego.

Z akceptacją należy się odnieść do art. 259 § 3 k.p.k., który dokonuje zmiany tak, by areszt nie mógł być stosowany w przypadkach przestępstw zagrożonych karą nieprzekraczającą 2 lat pozbawienia wolności. Dziś bowiem tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli dane przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku. 

Rzecznik wskazywał na niekonstytucyjność odpowiednich przepisów w zakresie, w jakim nie oznaczają maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania oraz dopuszczają jego przedłużenie bez konieczności spełnienia przesłanek to uzasadniających. Narusza to zasadę zaufania obywatela do państwa, zasadę dostatecznej określoności i zasadę poprawnej legislacji. Brak granic tymczasowego aresztowania, czy przesłanek umożliwiających prognozowanie okresu pozbawienia wolności, narusza istotę zasady demokratycznego państwa prawnego. Narusza też podmiotowość oraz autonomię jednostki, a więc godzi w godność człowieka. 

Według ETPC przedłużenie aresztu powinno być wyjątkiem, gdy są okoliczności, które uniemożliwiły zakończenie postępowania w pierwotnym terminie. Tymczasem dowolne przedłużanie aresztowania bez określenia górnej granicy lub wskazania szczegółowych przesłanek przedłużenia aresztu narusza art. 41 ust. 1 Konstytucji RP w kontekście art. 5 ust. 1 lit. c, art. 5 ust. 3 i art. 6 ust. 1 EKPC. Z tej racji art. 263 k.p.k. słusznie przewiduje przesłanki dla przedłużenia aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, które musi wykazywać się sprawnością, z której sąd rozlicza na podstawie stopnia realizacji czynności procesowych wskazanych we wniosku o areszt, także z koniecznością wytłumaczenia się, z jakich powodów nadal pewnych czynności nie ukończono, wnosząc o przedłużenie izolacji.

II.510.1260.2024