Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Należy zapewnić bezstronność postępowań spraw obywateli o odszkodowania za niesłuszne skazania, aresztowania czy zatrzymania - wskazuje Rzecznik Praw Obywatelskich
• Dziś przepisy dopuszczają rozstrzyganie takich spraw przez sąd, którego prezes reprezentuje w nich Skarb Państwa
• Sędzia orzeka zatem w sprawie, której wynikiem może być  zainteresowany ze względu na podległość służbową
• RPO proponuje powołanie do tych spraw odrębnego wydziału w Sądzie Apelacyjnym w Warszawie
• Alternatywną propozycją jest, aby reprezentantem Skarbu Państwa w tych sprawach została Prokuratoria Generalna
• Marcin Wiącek występuje do Ministra Sprawiedliwości o odpowiednią zmianę przepisów

RPO występował już w tej sprawie do MS w styczniu 2023 r. W odpowiedzi wskazano, że takie ukształtowanie zakresu reprezentacji Skarbu Państwa prowadziłoby do znacznej modyfikacji systemowej roli Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, która obecnie jest wyłącznie instytucjonalnym pełnomocnikiem Skarbu Państwa w określonych ustawowo rodzajach spraw. 

W ocenie Rzecznika, który teraz pisze w tej sprawie do ministra Adama Bodnara, nie podważa to jednak zasadności oraz konieczności dokonania istotnych zmian.  Problem bezstronności sądu w postępowaniach z rozdziału 58 k.p.k. – zwłaszcza w aspekcie bezstronności zewnętrznej – wciąż wymaga interwencji ustawodawczej.

W doktrynie procesu karnego zwrócono uwagę na problem, który powstał wraz z wejściem w życie nowelizacji Kodeksu postępowania karnego oraz innych ustaw z 19 lipca 2019 r. W rozdziale dotyczącym odszkodowania czy zadośćuczynienia od Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie i tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, do art. 554 k.p.k. dodano strony postępowania: wnioskodawcę, prokuratora oraz Skarb Państwa, a także organy, które reprezentują Skarb Państwa. Są to:

• prezes sądu, w którym wydano ostatnie orzeczenie kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności karnej, stosowania środka zapobiegawczego, środka zabezpieczającego lub zatrzymania,
• prezes sądu pierwszej instancji, w którym wydano zmienione orzeczenie - jeżeli orzeczeniem, o którym mowa w pkt 1, zmieniono orzeczenie sądu pierwszej instancji i zastosowano środek, w związku z którym nie przysługuje odszkodowanie w myśl niniejszego rozdziału,
• organ, który dokonał zatrzymania - jeżeli sąd uwzględnił zażalenie na zatrzymanie albo jeżeli sąd nie rozpoznawał zażalenia na zatrzymanie.

W literaturze słusznie wskazuje się, że może to prowadzić do sytuacji, w której prezes sądu rozpoznającego sprawę będzie jednocześnie reprezentantem strony postępowania - Skarbu Państwa. Taki stan rzeczy budzi uzasadnione wątpliwości co do bezstronności zewnętrznej sądu. Chodzi o to, jak taka sytuacja jest postrzegana w odbiorze społecznym, w tym przez stronę dochodzącą odszkodowania lub zadośćuczynienia.

W literaturze spotykany jest pogląd, że aby takie sytuacje, jako rzutujące na bezstronność zewnętrzną sądu, nie mogły się wydarzyć, zastosowanie powinien znaleźć art. 442 k.p.c. Stanowi on, że „jeżeli stroną jest Skarb Państwa, a państwową jednostką organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, jest sąd:

• właściwy do rozpoznania sprawy - sąd ten z urzędu przedstawia akta sprawy sądowi nad nim przełożonemu, który przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu z sądem przedstawiającym;
• przełożony nad sądem właściwym do rozpoznania sprawy - sąd właściwy do rozpoznania sprawy z urzędu przedstawia akta sprawy temu sądowi przełożonemu, który przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu z sądem przekazującym, mającemu siedzibę poza obszarem właściwości sądu przekazującego".

Złożoność układów procesowych, połączona ze specyfiką reprezentacji materialnej i procesowej statio fisci Skarbu Państwa oraz ustawową rolą Prokuratorii Generalnej powoduje, że powierzenie jej roli reprezentanta Skarbu Państwa prowadziłoby do zbyt daleko idących zmian systemowych.

Konsekwencją tych ustaleń musi być potrzeba poszukiwania możliwie neutralnych systemowo rozwiązań. Takich, które w maksymalnym stopniu zniwelowałyby ryzyko związane z postrzeganiem bezstronności zewnętrznej sądu przez obywatela, a jednocześnie w minimalnym stopniu wymagałyby reorganizacji dotychczas obowiązującego systemu dochodzenia roszczeń. 

W ocenie RPO możliwe są zatem dwa rozwiązania takiej sytuacji. Pierwsze to ukierunkowanie zmian na właściwość sądu rozpoznającego zgłoszone roszczenie.

Ze względu na specyfikę postępowania o odszkodowanie za oczywiście niesłuszne zastosowanie środka izolacyjnego, unormowania rozdziału 58 k.p.k. powinny nie pozostawiać żadnych wątpliwości co do zewnętrznej bezstronności sądu. 

Tymczasem gwarancja ta, na gruncie obecnej regulacji, doznaje uszczerbku już z tego powodu, że może prowadzić do uzasadnionych wątpliwości i obaw odnośnie do rzeczywistej zewnętrznej bezstronności sądu. Nie ulega wątpliwości, że sędzia nie może orzekać w sprawie, której wynikiem jest bezpośrednio zainteresowany.

Obowiązujący art. 554 § 2b pkt 1 albo 2 k.p.k. prowadzi do sytuacji, w której sędzia orzeka w sprawie, która go bezpośrednio dotyczy i której wynikiem może być bezpośrednio zainteresowany.

W ocenie RPO powierzenie jednemu wydziałowi sądu rozstrzygania wszystkich spraw tego typu zachowuje najwyższy standard gwarancyjności. To także maksymalna redukcja postrzegania bezstronności zewnętrznej sądu przy ustanowieniu procedury, w której rozstrzygać będą wyłącznie sędziowie wyspecjalizowani w tego rodzajach spraw.

Ze statystyk MS wynika, że skala tych spraw nie jest znaczna, choć dotyka problemu szczególnie istotnego z perspektywy obywatela.

Z punktu widzenia interesów budżetowych państwa takie rozwiązanie nie tylko nie stanowi nadmiernego obciążenia, ale wręcz może okazać się pożądane. Ustanowienie sądu wyłącznie do spraw o odszkodowanie i zadośćuczynienie pozwoliłoby na uściślenie standardu kwotowego zasądzanych odszkodowań i zadośćuczynień. Pozytywnie mogłoby to wpłynąć na projekcje wydatków budżetowych. 

Specjalizacja sędziów pozytywnie wpłynie zaś nie tylko na szybkość postępowań, ale także na jakość rozstrzygnięć, co bez wątpienia powinno stanowić priorytet ustawodawczy.

Drugim możliwym do wdrożenia rozwiązaniem jest zmiana art. 552 § 2b pkt 1 i 2 k.p.k. w ten sposób, aby stationes fisci Skarbu Państwa przestali być prezesi sądów, a został nim Minister Sprawiedliwości, którego procesowym reprezentantem w postępowaniu z rozdziału 58 k.p.k. mogłaby być wówczas Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa.

RPO zwraca się do Ministra o rozważenie zainicjowania prac legislacyjnych, które zmierzałyby do ukształtowania postępowania odszkodowawczego zgodnie z zasadą zewnętrznej bezstronności z art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 ust. 1 EKPC. 

Marcin Wiącek prosi o poinformowanie o stanowisku wobec tych postulatów.

II.510.972.2021