Biuletyn Informacji Publicznej RPO

W dniu 18 czerwca 2024 r. odbyło się w trybie hybrydowym kolejne posiedzenie Komisji Ekspertów ds. Zdrowia przy Rzeczniku Praw Obywatelskich. Podstawę dyskusji podczas spotkania stanowiły zagadnienia dotyczące konsekwencji zdrowotnych, społecznych oraz rodzinnych problemu alkoholowego w kontekście polityki państwa.

Nadużywanie alkoholu jest bardzo pilnym społecznym problemem - w czasie trwania posiedzenia Komisji zmarło aż 8 osób w związku ze spożywaniem alkoholu.

Otwierając posiedzenie dyrektor oraz współprzewodniczący Komisji ds. Zdrowia – Piotr Mierzejewski w imieniu Rzecznika Praw Obywatelskich przywitał zaproszonych ekspertów oraz członków Komisji Ekspertów ds. Zdrowia. Następnie dokonał wprowadzenie do dyskusji. W szczególności Piotr Mierzejewski wskazał, że tematyka problemu alkoholowego jest niezwykle złożona. Do BRPO wpływają skargi obywateli, głównie członków rodzin osób z problemem alkoholowym, w których można dostrzec problemy związane z alkoholem, tj. przemoc domową czy brak możliwości udzielania pomocy osobie najbliższej w kryzysie alkoholowym. Jednocześnie zwrócił uwagę na ogólną dostępność produktów alkoholowych oraz brak wyrazistej polityki państwa w tym obszarze. Powyższe, powoduje szereg problemów nie tylko natury zdrowotnej, bowiem, osoba, która nadużywa alkoholu również z czasem nabywa określone choroby, co generuje koszty: leczenia, ewentualnie hospitalizacji, społeczne, chociażby w formie zasiłków chorobowych, rodzinne w postaci rozbitych rodzin czy przemocy domowej oraz krzywdy dzieci.

W posiedzeniu wzięli udział zaproszeni eksperci: Tomasz Kowalewicz – członek Zarządu Fundacji Praesterno, Agnieszka Łukaszyńska – dyrektor Zarządu Fundacji ETOH, dr Jadwiga Łuczak-Wawrzyniak – Wiceprzewodnicząca Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, prof. dr hab. Andrzej Mariusz Fal – Prezes Zarządu Polskiego Towarzystwa Zdrowia Publicznego, kierownik Kliniki Alergologii, Chorób Płuc i Chorób Wewnętrznych Centralny Szpital Kliniczny MSWiA w Warszawie oraz Katarzyna Skrętowska-Szyszko – dyrektor Zespołu Spraw Społecznych w Biurze Rzecznika Praw Dziecka.

Ponadto w posiedzeniu uczestniczyli przedstawiciele Zespołu Prawa Administracyjnego i Gospodarczego BRPO: Ewa Talma-Pogrzebska oraz Cezary Pachnik.

Jako pierwszy zabrał głos Tomasz Kowalewicz przybliżając problematykę alkoholu w społeczności lokalnej – perspektywa młodzieży oraz środowiska oświatowego. Na podstawie badań przeprowadzonych w dwóch społecznościach lokalnych miast w województwie kujawsko – pomorskim: Grudziądzu oraz Włocławku zauważył w szczególności, że doświadczenia młodzieży z alkoholem są powszechniejsze w starszej grupie wiekowej.  Inicjację alkoholową ma za sobą niemal co piąty uczeń z klas szóstych szkół podstawowych (16-18%) i niemal dwie trzecie uczniów z klas pierwszych szkół ponadpodstawowych (60-62%). Nadmienił, że wysokie odsetki młodzieży obserwują w środowisku dorosłych spoza rodziny częste picie alkoholu, upijanie się, także leczenie z powodu problemów z alkoholem. Nadto, przedstawiono, że profilaktykę w szkole powinni realizować – zdaniem nauczycieli – przede wszystkim eksperci: pedagodzy, psycholodzy lub realizatorzy zewnętrzni. Dopiero w dalszej kolejności nauczyciele, rzadziej młodzieżowi liderzy i najrzadziej rodzice.

Następnie Agnieszka Łukaszyńska przedstawiła problemy napotykane przez instytucje zajmujące się profilaktyką uzależnień, które mogą utrudnić skuteczne prowadzenie działań prewencyjnych, najważniejsze z nich to:

• Niedostateczne finansowanie – brak odpowiednich środków finansowych ogranicza możliwość prowadzenia kampanii informacyjnych, organizacji warsztatów, szkoleń oraz dostępu do niezbędnych zasobów i technologii.
• Brak świadomości i edukacji społecznej – niska świadomość społeczna dotycząca problemu uzależnień oraz brak odpowiedniej edukacji w szkołach i społecznościach może prowadzić do lekceważenia zagrożeń i ignorowania działań profilaktycznych.
• Dostępność substancji uzależniających – łatwy dostęp do substancji uzależniających, takich jak alkohol, narkotyki czy papierosy, stanowi poważną przeszkodę w skutecznej profilaktyce.
• Bariery prawne i administracyjne – skomplikowane procedury administracyjne oraz nieodpowiednie przepisy prawne mogą utrudniać efektywne działania profilaktyczne. W niektórych przypadkach przepisy mogą nawet hamować inicjatywy profilaktyczne.
• Złożoność problemów społecznych – uzależnienia często są powiązane z innymi problemami społecznymi, takimi jak bezrobocie, ubóstwo, przemoc czy problemy rodzinne. Kompleksowy charakter tych problemów wymaga wieloaspektowego podejścia, co jest wyzwaniem dla instytucji profilaktycznych.

Rozwiązanie tych problemów wymaga zintegrowanego podejścia, obejmującego zwiększenie finansowania, edukację, przeciwdziałanie stygmatyzacji, współpracę międzyinstytucjonalną, dostosowywanie strategii do zmieniających się wzorców uzależnień oraz uproszczenie procedur prawnych i administracyjnych.

Z kolei dr Jadwiga Łuczak-Wawrzyniak zwróciła uwagę, że niejednokrotnie osobom w szczególności młodym sięgającym po alkohol towarzyszy samotność, niepewność, brak doświadczenia, ograniczona zdolność do postrzegania skutków przyjmowania środków psychoaktywnych. Jednocześnie temat alkoholu jest ,, zmiękczany” poprzez jego traktowanie jako produktu spożywczego, a nie substancji psychoaktywnej, która jest trucizną szkodzącą zdrowiu. Bowiem można nabyć alkohol już w sklepie spożywczym czy monopolowym. Jednocześnie zwróciła uwagę, że występują różne rodzaje prewencji:

• prewencja pierwotna – edukacja, kreacja wzorców life- spine;
• prewencja I rzędowa – unikanie ekspozycji, zmniejszenie dostępności do alkoholu, środków psychoaktywnych;
• prewencja II rzędowa – ochrona przed rozwojem choroby, screening objawów, wczesne leczenie;
• prewencja III rzędowa – ochrona przed rozwojem powikłań, harm reduction.

Zwróciła również uwagę na współczesną konceptualizację zdrowia, która przesuwa problem w kierunku medykalizacji i farmakologizacji – zamknięcie w klaustrofobii chorego ciała, sprowadzające się do przekonania, że jeżeli występuje choroba to na wszystko jest lek. Tymczasem, jak zostało zauważone, alkohol towarzyszy w społeczeństwie już od urodzenia podczas świętowania m.in. tzw. pępkowego, czy poprzez wzorce spędzania wolnego czasu, redukowania stresu.

Kolejno prof. dr hab. Andrzej Mariusz Fal podkreślił, że występuje 5 grup chorób, które powodują 80 % przedwczesnych zgonów na świecie, tj. choroby sercowo - naczyniowe, choroby układu oddechowego, nowotwory, choroby metaboliczne oraz choroby psychosomatyczne. Występuje  również 5 czynników ryzyka, w których obok palenia papierosów oraz niezdrowego jedzenia wiodące jest szkodliwe picie alkoholu. Zauważono, że w trakcie 36 miesięcy pandemii COVID-19 z powodu SARS-CoV-2 zmarło ok. 7 mln osób, a z powodu wskazanych 5 grup chorobowych ok.120 mln osób. Jak również, nadmienione zostało, że 81 % dorosłych Polaków pije alkohol, a pozostali deklarują abstynencję, co najmniej od 12 miesięcy. Natomiast pijący umiarkowanie stanowią 73 % (35,9 % pije do 1,2 l czystego alkoholu na rok, 37,1 % pije od 1,2 do 6 l rocznie), a pijący ryzykownie i szkodliwie 27 % (15,4% pije od 6 do 12 l rocznie, 11,6 % pije powyższej 12 l rocznie). Obecnie zwiększył się odsetek osób, które piją alkohol w sposób ryzykowany i szkodliwy. Jak również zauważył, że alkohol powoduje nadmiarowe zgony. Bowiem głównymi przyczynami śmierci w Polsce w 5 dekadzie życia – między 40-44 rż. stanowi marskość wątroby poalkoholowa, kardiomiopatia (głownie poalkoholowa). Natomiast osoby w tym przedziale wiekowym jako osoby młode i w pełni produktywne powinny m.in. płacić składki zdrowotne, generować PKB. Jak też zauważył istotność profilaktyki w tym zakresie oraz wysoki – siedmiokrotny zwrot poczynionych na nią nakładów finansowych. Przedstawił również działania systemowe ze strony państwa, które są niezbędne w profilaktyce chorób nieinfekcyjnych (NCD), tj. w zakresie: prewencji pierwotnej  - edukacja prowadzona w szczególności przez absolwentów zdrowia publicznego, w prewencji I rzędowej - niezbędna jest dostępność: geograficzna – występują dziesiątki tysięcy miejsc, gdzie alkohol jest dostępny oraz ekonomiczna, z kolei prewencja II rzędowa - szybkie wykrycie choroby (screening), co de facto nie ma nic wspólnego z prewencją pierwotną, bowiem skupia się na szybkim szukaniu skutków, a III rzędowa prewencja - skupia się nad ochroną przed rozwojem powikłań. Zwrócił uwagę na niezwykłą istotność kampanii uświadamiającej m.in., że: każdy napój zawierający alkohol, to taki sam alkohol, istnieją liczne konsekwencję nieodpowiedzialnego spożycia alkoholu – natychmiastowe np. prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwym, przemoc domowa, jak i odległe w czasie np. choroby przewlekłe, zmiany intelektualne i psychiczne, należy ograniczyć dostępność – terytorialną (stacje benzynowe, sklepy spożywcze) jak i ekonomiczną (akcyza) napojów alkoholowych. Jednocześnie zauważył konieczność podjęcia niezbędnych działań, które nie wymagają nadmiernego finansowania m.in. w ustawie o zdrowiu publicznym powinno być określone minimum wydatków na profilaktykę do 2030 r. z drogą dojścia do tego poziomu, należy pilnie wesprzeć pracodawców w tworzeniu pakietów profilaktyki chorób i promocji zdrowia dla pracowników oraz wzmocnić koordynację programów profilaktyki chorób i promocji zdrowia na wszystkich szczeblach ich realizacji – rządowy, samorządowy, edukacyjny, pracowniczy.

Podczas dyskusji eksperci byli zgodni, że podejmowane działania w zakresie prewencji uniwersalnej mogą przynieść znaczne korzyści i dość duży skutek aniżeli w innych obszarach przez interwencje państwa, w szczególności skierowane na: podaż i popyt, czyli na ograniczenie punktów sprzedaży, czasu sprzedaży, ograniczenie dostępności ekonomicznej oraz ograniczenie reklamy alkoholu.

Jednocześnie eksperci podkreślili, że należy prawnie dookreślić regulację reklamy alkoholu w mediach społecznościowych. Bowiem przepisy, zakazujące reklamy alkoholów albo ograniczajcie reklamy alkoholu - piwa, były projektowane głównie z myślą o tradycyjnych mediach, takich jak telewizja czy radio. Tymczasem, osoby młode większość czasu spędzają w Internecie oraz nie oglądają tyle telewizji jak kiedyś. W tym zakresie dochodzi do sytuacji, w których reklamy z mocnym alkoholem pojawiają się również w przekazie internetowym. Wobec czego, zauważono, że praktyka reklamy alkoholu w mediach społecznościowych może być wadliwa, a przepisy nie są skutecznie egzekwowane.

Podczas dyskusji eksperci, zauważyli, że w trakcie trwania niniejszego posiedzenia zmarło aż 8 osób w związku z konsumpcją alkoholu. Natomiast każdego dnia w związku z problemem alkoholowym umiera ponad 90 osób.

Zwrócono również uwagę na występowanie silnej korelacji nadmiarowych zgonów z powodu chorób związanych bezpośrednio z alkoholem w zależności od statusu społeczno – ekonomicznego i w drugim przekroju w zależności od tego, gdzie występuje miejsce zamieszkania – im mniejsza miejscowość tym większe prawdopodobieństwo konsumpcji alkoholu w sposób szkodliwy. Jak również podkreślono, że konsumpcja alkoholu w sposób szkodliwy i ryzykowny może powodować nie tylko szkody na zdrowiu osoby spożywającej alkohol, ale również szkody zewnętrzne – mogące powodować szkody na prawach i wolnościach innych osób. Powyższe, może mieć istotne znaczenie z uwagi na podejmowanie skutecznej polityki przez państwo mającej na celu ograniczenie szkód zdrowotnych związanych z alkoholem.

Opinie i konsultacje zostaną wykorzystanie w bieżących działaniach RPO.