Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich zgłasza propozycje zmian w ustawie z 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka - aby uczynić ją bardziej efektywną, przejrzystą i rzetelną
• Marcin Wiącek zwraca się do ministra sprawiedliwości Adama Bodnara o analizę opisanych problemów i rozważenie zainicjowania odpowiednich działań legislacyjnych

Konieczność podjęcia inicjatywy co do przepisów ustawy z 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka wynikła na tle spraw wpływających do Biura RPO. Podnosi się w nich zarówno niekonsekwencje ustawodawcy związaną z brakiem ochrony poszczególnych kategorii pokrzywdzonych i świadków oraz osób im najbliższych, jak i związaną z tym konieczność rozszerzenia środków ochrony i pomocy na dodatkowe postępowania i osoby uprawnione. Wskazuje się też na niedopatrzenia procesowe, których modyfikacja mogłaby uczynić procedurę udzielania ochrony i pomocy bardziej efektywną, przejrzystą i rzetelną.

Regulacja z u.o.p.p.ś. stanowi ważny krok w stronę podwyższenia poziomu bezpieczeństwa ofiar przestępstw poprzez eliminowanie przejawów dalszej wiktymizacji, w tym zastraszania i odwetu. To pierwszy, jednolity akt normatywny określający środki i sposoby pomocy, które mogą być udzielone ofiarom przestępstw przez państwo. Zarazem od początku rodził on wątpliwości zarówno do podmiotowego, jak i przedmiotowego zakresu stosowania, a także do poszczególnych elementów procedury rozpoznawania wniosku o udzielenie środków ochrony i pomocy pokrzywdzonym, świadkom i ich osobom najbliższym.

Przepisy tej ustawy odpowiadają jednemu z celów postępowania karnego, opisanemu w art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k., polegającemu na uwzględnieniu prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego. Stanowią implementację  dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z 13 grudnia 2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony. Obie mają zapewnić ofiarom przestępstw odpowiednie informacje, wsparcie i efektywniejszą ochronę, by mogły uczestniczyć w postępowaniu karnym. 

Właściwe rozwiązania co do ochrony pokrzywdzonego i świadka powinny optymalnie chronić ich przed zagrożeniem dla życia lub zdrowia, zwłaszcza, że dotychczasowe instytucje "świadka koronnego" czy "świadka incognito" okazały się w praktyce nie zawsze wystarczające, niekiedy zbyt skomplikowane i kosztowne, a przede wszystkim nieodnoszące się do uczciwych obywateli, wplątanych w machinę karnoprocesową nie z własnej woli. Okazuje się jednak, że także ocena regulacji zawartych w u.o.p.p.ś. prowadzi do wielu krytycznych wniosków, także od dawna artykułowanych w doktrynie, które mogą znacząco udaremnić założenia ustawy.

Określa ona zasady, warunki i zakres stosowania środków ochrony i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka oraz osób im najbliższych, jeżeli w związku z toczącym się, albo zakończonym postępowaniem karnym z udziałem pokrzywdzonego lub świadka, albo postępowaniem karnym skarbowym z udziałem świadka, istnieje zagrożenie dla życia lub zdrowia tych osób. Pominięto zatem inne postępowania penalne, w których może istnieć  zagrożenie dla życia lub zdrowia. Należy się zatem zgodzić z postulatem rozszerzenia zakresu ustawy na postępowanie z ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich.

Ponadto rozważenia wymaga zakres podmiotowy z art. 1 ust. 3 u.o.p.p.ś., gdzie sprecyzowano desygnat pojęcia „osób najbliższych" poprzez odwołanie się wyłącznie do art. 115 § 11 k.k. To rozwiązanie nie przystaje do art. 2 ust. 1 lit. b dyrektywy 2012/29UE, zgodnie z którym przez członków rodziny należy rozumieć: małżonka, osobę pozostającą z ofiarą, w sposób trwały i ciągły, w bliskim pożyciu we wspólnym gospodarstwie domowym, krewnych w linii prostej, rodzeństwo oraz osoby pozostające na utrzymaniu ofiary. Warto wskazać, że chociażby dzieci jednego małżonka nie zawsze muszą zostać przysposobione przez drugiego. Należałoby więc objąć ochroną również osoby pozostające na utrzymaniu pokrzywdzonego czy świadka, zwłaszcza wspólnie mieszkające. 

Doprecyzowania wymagają też przesłanki oceny stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia poprzez rozbudowanie tego katalogu o postawę sprawcy wobec pokrzywdzonego, świadka i osób najbliższych - zarówno przed popełnieniem czynu, jak i po.  Ochroną ustawy obejmuje się również etap przed wszczęciem postępowania karnego lub karnego skarbowego, jeżeli zagrożenie życia lub zdrowia ujawni się w toku podjętych czynności operacyjno-rozpoznawczych lub postępowania sprawdzającego. A eskalacja zagrożenia ze strony sprawcy może pojawić się dopiero po dokonaniu czynu, a nawet zakończeniu postępowania jako efekt ponoszonych konsekwencji karnoprawnych. Art. 53 § 2 k.k. nakazuje przy dyrektywach wymiaru uwzględnić w szczególności sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, co tym bardziej budzi zaniepokojenie, że tej przesłanki zabrakło przy ocenie stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia pokrzywdzonego, świadka i ich osób najbliższych.

Za konieczne do rozważenia należy uznać również postulaty dotyczące proceduralnych aspektów udzielania ochrony i pomocy.

Konkluzja

Wobec stwierdzenia, że aktualne regulacje naruszają prawa i wolności człowieka i obywatela oraz wymagają działań systemowych, pozwalających wyposażyć służby w dodatkowe narzędzia ochrony życia i zdrowia ofiar przestępstw, a przy tym przeciwdziałania przemocy, dyskryminacji, cyberprzemocy i mobbingowi, RPO proponuje następujące zmiany:

1.    rozszerzenie zakresu regulacji u.o.p.p.ś. również na postępowanie uregulowane w ustawie z 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich oraz w sprawach o wykroczenia;
2.    rozszerzenie zakresu udzielanych środków ochrony, zwłaszcza wobec nieletnich poprzez utajnienie miejsca nauki dla zapewnienia bezpieczeństwa pokrzywdzonym oraz świadkom i ich bliskim jeszcze uczącym się;
3.    rozszerzenie katalogu osób legitymowanych do objęcia ochrony i pomocy na gruncie art. 3 ust. 2 u.o.p.p.ś. poprzez uwzględnienie również osób pozostających na utrzymaniu pokrzywdzonego czy świadka, zwłaszcza wspólnie zamieszkujących;
4.    przyznanie osobom najbliższym autonomii procesowej, zarówno na etapie inicjowania procedury, wyrażania zgody na złożenie wniosku przez organ procesowy, rozpoznawania wniosku (w tym ustalania właściwości organu) i utrzymania ochrony i pomocy po ustaniu tej, udzielonej świadkowi i pokrzywdzonemu;
5.    doprecyzowanie przesłanek oceny stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia poprzez rozbudowanie tego katalogu o postawę sprawcy wobec pokrzywdzonego, świadka i osób najbliższych, zarówno przed popełnieniem czynu oraz po jego popełnieniu;
6.    doprecyzowanie treści art. 5 u.o.p.p.ś. poprzez zdefiniowanie na gruncie ustawy pojęcia „długotrwałej ochrony", którego wykładnia determinuje ocenę, czy należy zastosować ochronę osobistą czy ochronę niższego rzędu w postaci ochrony na czas czynności procesowej;
7.    rozszerzenie katalogu przestępstw, których popełnienie przemawia za wdrożeniem środka w postaci ochrony osobistej o czyny określone w art. 190 § 1 k.k., art. 190a § 1 k.k. czy art. 193 § 1 k.k.;
8.    rozbudowanie art. 1 ust. 3 u.o.p.p.ś. o odesłanie do osób tymczasowo aresztowanych poprzez uwzględnienie podstawy z art. 212ba k.k.w.;
9.    związanie komendanta wojewódzkiego poleceniem wydanym przez sąd lub prokuratora w zakresie wniosku o udzielenie ochrony i pomocy na gruncie u.o.p.p.ś.;
10.    wprowadzenie w art. 12 ust. 1 u.o.p.p.ś., wymogu rozpoznania wniosku niezwłocznie oraz możliwości interwencyjnego trybu udzielania ochrony z możliwością zatwierdzenia tej decyzji przez właściwego komendanta Policji w późniejszym, wyznaczonym przez ustawę terminie;
11.    nałożenie na komendanta Policji obowiązku sporządzenia uzasadnienia zarządzenia w przedmiocie odmowy udzielenia środków ochrony lub pomocy, odmowy przedłużenia ochrony na czas oznaczony czy uchylenia środków ochrony i pomocy;
12.    wprowadzenie kontroli zażaleniowej dla: decyzji o odmowie udzielenia środków ochrony lub pomocy, odmowy przedłużenia ochrony na czas oznaczony, czy uchylenia jej definitywnie, a także zobowiązania do zwrotu równowartości otrzymanej pomocy finansowej po uchyleniu ochrony realizowanej albo w drodze administracyjnej przez organ wyższego rzędu, albo przez powierzenie tej kontroli w trybie nadzorczym prokuratorowi;
13.    wprowadzenie obowiązku wysłuchania i wyrażenia zgody na zmianę rodzaju środka ochrony i pomocy, względnie jej zatwierdzenie przez objętego ochroną w wyznaczonym terminie;
14.    wprowadzenie końcowego odesłania do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu postępowania karnego w sprawach nieuregulowanych w u.o.p.p.ś.

II.510.101.2024