Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Kierowca prowadzący pojazd w stanie nietrzeźwości dożywotnio traci prawo jazdy, m.in. jeśli już był wcześniej skazany za tego typu przestępstwo  
• Obywatel złożył skargę konstytucyjną, wnosząc o uznanie tego przepisu za niekonstytucyjny
• Obligatoryjność orzekania takiego zakazu nadmiernie ogranicza władzę sędziego
• Wprowadza też automatyzm bez miarkowania zakazu ze względu na charakter i okoliczności czynu oraz właściwości osobiste sprawcy 
• AKTUALIZACJA: Po rozpoznaniu skargi na posiedzeniu niejawnym 31 stycznia 2024 r. Trybunał umorzył postępowanie (sygn. akt SK 22/23). Orzeczenie pięcioosobowego składu zapadło jednogłośnie (całość uzasadnienia w załączniku).  

Rzecznik Praw Obywatelskich przystąpił do postępowania Trybunału Konstytucyjnego w tej sprawie 

Skarga konstytucyjna

Sąd Rejonowy uznał obywatela za winnego prowadzenia auta w stanie nietrzeźwości, a był już wcześniej za to skazany.  Dlatego, zgodnie z przepisami, orzekł wobec niego dożywotni zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych. 

Obywatel złożył skargę konstytucyjną. Wniósł o uznanie art. 42 § 3 Kodeksu karnego za niezgodny z art. 10 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 173 Konstytucji.

W ocenie skarżącego istotą niezgodności zaskarżonego przepisu z normami konstytucyjnymi jest naruszenie prawa do sądu poprzez ukształtowanie sankcji w normie materialnoprawnej stanowiącej przedmiot kontroli jako bezwzględnie oznaczonej, a zatem takiej, która — poprzez wkroczenie władzy ustawodawczej w tzw. minimum wyłączności kompetencji zastrzeżonych dla judykatury — unicestwia istotę prawa do sądu.

Co mówi prawo 

Zgodnie z art. 42 § 3 k.k., sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio w razie popełnienia przestępstwa określonego w art. 178a § 4 lub jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 173, którego następstwem jest śmierć innej osoby lub ciężki uszczerbek na jej zdrowiu, albo w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 177 § 2 lub w art. 355 § 2 był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, chyba że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami. 

Art. 178 Kk stanowi, że kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Według art. 178a § 4, jeżeli kierowca prowadzący auto w stanie nietrzeźwości był już wcześniej prawomocnie skazany za taki czyn, podlega karze od 3 miesięcy do lat 5 pozbawienia wolności.

Art.  173 Kk przewiduje karę pozbawienia wolności od roku do lat 10 dla tego, kto sprowadza katastrofę w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającą życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach.

Zgodnie z art.  177  § 2 Kk jeżeli następstwem wypadku komunikacyjnego jest śmierć innej osoby albo ciężki uszczerbek na jej zdrowiu, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Wniosek RPO  

Rzecznik przystąpił do postępowania TK ze skargi konstytucyjnej. 

Wniósł o stwierdzenie, że:  art. 42 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 — Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.,) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Ogólny opis argumentacji RPO (całość w załączniku)

Zaskarżony przepis uniemożliwia sądowi de facto dokonanie wyboru w zakresie przesłanek wyznaczających zakres zastosowania normy prawnej. Zakres ten ma charakter względnie obligatoryjny i ograniczony został m. in. do przypisania odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 178a § 4 k.k. A fragment „chyba że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami” jest niejasny i niewystarczająco precyzyjny.

Uniemożliwia też dokonanie wyboru w zakresie konsekwencji zastosowania reakcji karnej. Zarówno bowiem co do zakresu materialnego -  treści środka karnego w postaci zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych - jak i zakresu formalnego - czyli okresu zastosowania środka karnego (dożywotnio) - sąd jest związany art. 42 § 3 k.k.

Taki stan rzeczy stanowi zaprzeczenie istoty konstytucyjności normy. Uniemożliwia bowiem realizację standardu orzekania opartego na zasadzie swobodnego uznania sędziowskiego w ramach ustawy, zasadzie indywidualizacji prawnokarnej reakcji wobec sprawcy, zasadzie oznaczoności kary oraz wyjątków jej zastosowania, zasadzie humanitaryzmu oraz zasadzie równości wobec prawa.

Obligatoryjność orzekania nadmiernie ogranicza dyskrecjonalną władzę sędziego, skutkując automatyzmem wymiaru tego środka karnego. Już w toku prac sejmowych wskazywano, że jest to istotne ograniczenie konstytucyjnej kompetencji sądu do sprawowania wymiaru sprawiedliwości i skutkuje nałożeniem sankcji o charakterze bezwzględnie oznaczonym.

Wyłącza to możliwość indywidualizacji sankcji karnej, która szczególnie w przypadku przestępstw drogowych (ze swej natury – nieumyślnych), ma bardzo istotne znaczenie. Często istotne jest  ustalenie przyczynienia się pokrzywdzonego oraz szczególnych okoliczności, które mogą znacznie zmniejszać winę sprawcy. Takie rozwiązanie jest sprzeczne z prawem każdego człowieka do sprawiedliwego osądzenia jego sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji), którego jedną z gwarancji jest zasada niezawisłości sędziowskiej (art. 178 ust. 1 Konstytucji), w takich uwarunkowaniach wyłączona z orzekania o środku karnym. 

Na mocy tego przepisu, sądy zostały pozbawione możliwości wymierzania środka karnego, który odpowiadałby charakterowi i okolicznościom czynu oraz właściwościom osobistym sprawcy.

Według art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo do odpowiedniego ukształtowania postępowania sądowego jest prawem do „sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki”.

Realizacja prawa do sądu wymaga, by sąd charakteryzował się cechami wskazanymi w Konstytucji. Niespełnienie tych cech oznacza, że nawet jeśli ustawa nazwie jakiś organ państwa „sądem”, nie będzie on sądem w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Ustrój sądów obejmuje: niezależność sądów, niezawisłość sędziów oraz ich bezstronność. Niezależność oznacza brak wpływu organów władzy wykonawczej i ustawodawczej na proces orzekania, niezawisłość dotyczy zarówno aspektu wewnętrznego (własne poczucie sędziego, że kieruje się on wyłącznie prawem oraz własnym sumieniem), jak i zewnętrznego (stworzenie warunków orzekania, w których zewnętrzny obserwator ma przekonanie o niezawisłości i bezstronności sędziego). Brak realizacji elementu niezależności oznacza naruszenie prawa do sądu.

Konstrukcja zaskarżonego przepisu powoduje, że władza ustawodawcza nadmiernie ogranicza dyskrecjonalną władzę sędziego, zmuszając go do automatycznego wymiaru tego środka karnego. Standard niezależności wymagany przez art. 45 ust. 1 Konstytucji RP nie zostaje zatem zachowany.

Jednym ze skutków orzeczenia dożywotniego odebrania prawa jazdy  jest wyłączenie możliwości zatarcia skazania. Prowadzi to do niespójności Kodeksu karnego, który przewiduje zatarcie skazania nawet w przypadku najcięższych umyślnych zbrodni. W efekcie zachwiana jest spójność prawa.

Najważniejsze motywy uzasadnienia pisemnego TK

Trybunał stwierdza, że w niniejszej sprawie za jedyny skuteczny wzorzec kontroli może być uznany art. 45 ust. 1 Konstytucji. Tylko bowiem ten przepis odnosi się do sfery praw i wolności konstytucyjnych, ochronie których służyć ma skarga konstytucyjna.

Powołany przepis wyraża bowiem publiczne prawo podmiotowe do sądu. W orzecznictwie Trybunału, wypracowanym na gruncie art. 45 ust. 1 Konstytucji, jednolicie prezentowany jest pogląd, wskazujący na cztery zasadnicze elementy konstrukcyjne prawa do sądu, a mianowicie: 1) prawo dostępu do sądu, czyli uruchomienia procedury przed właściwym, niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem; 2) prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, w szczególności zgodnie z zasadami tzw. sprawiedliwości proceduralnej; 3) prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sądowego; 4) prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy. Prawo to ma pozostawać - zdaniem skarżącego - w sprzeczności z zakwestionowanym w skardze art. 42 § 3 k.k.

Pozostałe wzorce kontroli wskazane w skardze, a obejmujące art. 10 ust. 1 oraz art. 173 Konstytucji należy uznać za wzorce nieprawidłowe, i to z dwóch powodów. Po pierwsze, należy stwierdzić, że powołane przepisy nie kreują bezpośrednio konstytucyjnych wolności lub praw. Art. 10 ust. 1 Konstytucji wyraża zasadę ustrojową podziału władz, natomiast art. 173 Konstytucji wskazuje na odrębność organizacyjną i niezależność sądów i Trybunałów od innych władz. Tymczasem, jak już wskazano uprzednio, wzorcami kontroli w postępowaniu prowadzonym na skutek wywiedzenia skargi konstytucyjnej mogą być wyłącznie te przepisy ustawy zasadniczej, które statuują prawa lub wolności konstytucyjne, a nie odnoszą się do zasad ustrojowych czy też struktury organizacyjnej organów władzy publicznej. Po drugie, skarżący nie wykazał, jakie konstytucyjne prawa lub wolności - niepodlegające ochronie na podstawie art. 45 ust. 1 Konstytucji - miałyby wynikać z przywołanych przepisów konstytucyjnych.

Z tych względów Trybunał postanowił umorzyć postępowanie na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 u.o.t.p.TK w zakresie badania zgodności art. 42 § 3 k.k. z art. 10 ust. 1 oraz art. 173 Konstytucji - z powodu niedopuszczalności wydania wyroku.

Ponadto Trybunał stwierdza, że treść skargi uniemożliwia także merytoryczne rozpoznanie zarzutu niezgodności art. 42 § 3 k.k. z art. 45 ust. 1 Konstytucji, ze względu na brak należytego uzasadnienia wskazanego zarzutu. Lektura skargi dowodzi, że skarżący nie wykazał, w jaki sposób przewidziany w art. 42 § 3 k.k. mechanizm orzekania środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów, m.in. w razie popełnienia przestępstwa stypizowanego w art. 178a § 4 k.k. miałby pozostawać w sprzeczności z konstytucyjnym prawem do sądu, a nie jest rolą Trybunału poszukiwać takiego uzasadnienia ex officio.

W tym zakresie Trybunał podziela stanowisko Prokuratora Generalnego, że skarżący „nie przedstawił uzasadnienia zarzutu niezgodności art. 42 § 3 k.k. z wzorcem kontroli z art. 45 ust. 1 Konstytucji, z powołaniem argumentów lub dowodów na jego poparcie. Ogólne stwierdzenie przez Skarżącego, że zakwestionowany przepis narusza prawo do sądu nie spełnia tego wymogu.

Skarżący nie wyjaśnił w szczególności, który z aspektów prawa do sądu został naruszony. Powołując się na wybrane wyroki Trybunału, Skarżący nie odniósł jednak stawianych w nich tez do problemu przedstawionego w skardze" (pismo Prokuratora Generalnego, s. 12). Skarżący, chcąc skutecznie podważyć konstytucyjność art. 42 § 3 k.k., winien był wykazać w' uzasadnieniu skargi, w jaki sposób orzekanie w przedmiocie środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów na podstawie zakwestionowanego przepisu narusza konstytucyjne prawo do sądu i w którym konkretnie aspekcie tego prawa. Argumentacji takiej próżno jednak szukać w rozpoznawanej skardze konstytucyjnej.

Uzupełniająco Trybunał zwraca również uwagę, że nie odpowiada prawdzie supozycja skarżącego, iż zakwestionowany w skardze przepis wprowadza sankcję o charakterze bezwzględnie oznaczonym, w czym skarżący upatruje jego sprzeczności z konstytucyjnym prawem do sądu.

Dożywotni zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych, przewidziany w art. 42 § 3 k.k., ma charakter względnie obligatoryjny. Z dyspozycji art. 42 § 3 k.k. explicite wynika bowiem, że sąd może odstąpić od orzeczenia zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych dożywotnio (także w razie popełnienia przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k.) w sytuacjach ekstraordynaryjnych. Ustalenia w tym zakresie, jak wskazał Sąd Najwyższy w jednym z ostatnich orzeczeń, powinny być każdorazowo „dokonywane na gruncie konkretnej sprawy karnej, z uwzględnieniem całokształtu jej niepowtarzalnych realiów faktycznych i procesowych, dyrektyw wymiaru kary oraz okoliczności wpływających na ten wymiar, a zatem powinny dotyczyć zarówno charakteru popełnionego przestępstwa, jak i osoby sprawcy" (wyrok z 17 marca 2022 r., sygn. akt III KK 234/21, Lex nr 3343178). Wbrew zatem twierdzeniom skarżącego, nakaz orzekania na podstawie art. 42 § 3 k.k. środka karnego w postaci zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów’ mechanicznych dożywotnio nie ma charakteru absolutnego, co z kolei nie pozwala uznać, że wprowadza on sankcję bezwzględnie oznaczoną. 

Mając powyższe na względzie, Trybunał postanowił umorzyć postępowanie, na podstawie art. 59 ust. 1 pkt 2 u.o.t.p.TK, w zakresie badania zgodności art. 42 § 3 k.k. z art. 45 ust. 1 Konstytucji ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Jedynie na marginesie Trybunał zauważa, że zbliżona do obecnej sprawa została rozstrzygnięta przez Trybunał wyrokiem z 16 grudnia 2020 r. (sygn. SK 46/19, OTK ZU A/2020, poz. 71). w którym orzeczono, że ,,art. 42 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks kamy (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444, ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks kamy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 541), w zakresie, w jakim nakazuje sądowi powszechnemu orzeczenie dożywotniego zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 177 § 2 tej ustawy był w stanie nietrzeźwości, jest zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.

Uprzednie rozstrzygnięcie sprawy o sygn. SK 46/19 nie oznacza jednak, że w aktualnej sprawie zachodzi niedopuszczalność wydania orzeczenia ze względu na zasadę ne bis in idem. Powołany wyżej wyrok Trybunału o sygn. SK 46/19 miał bowiem charakter zakresowy i odnosił się do kwestii orzekania na podstawie art. 42 § 3 k.k. środka karnego w postaci zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 177 § 2 k.k. był w stanie nietrzeźwości, podczas gdy niniejsza sprawa dotyczy orzekania wskazanego środka karnego na podstawie art. 42 § 3 k.k. w razie popełnienia przestępstwa określonego w art. 178a § 4 k.k., co oznacza brak tożsamości przedmiotowej spraw o sygn. SK 46/19 i SK 22/23.

II.510.340.2023