Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Uzyskanie przez daną osobę statusu działacza opozycji antykomunistycznej lub represjonowanej z powodów politycznych nie przesądza przyznania jej Krzyża Wolności i Solidarności
• Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynął wniosek w takiej sprawie  
• RPO pyta wicepremiera, ministra kultury Piotra Glińskiego o odpowiednią zmianę przepisów 
• AKTUALIZACJA: Status działacza opozycji przysługuje każdemu po spełnieniu określonych warunków, a odznaczenie dotyczy szczególnie zasłużonych działaczy opozycji antykomunistycznej - odpowiedział minister

Obywatel wystąpił do RPO w sprawie wniosku o przyznanie jego matce Krzyża Wolności i Solidarności. O nadanie go do prezesa Instytutu Pamięci Narodowej wystąpiła NSZZ „Solidarność”. Wcześniej szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych nadał jej status działacza opozycji antykomunistycznej.

W ocenie IPN nie jest możliwe wznowienie sprawy o nadanie tego odznaczenia. Wskazał, że przyznanie statusu działacza opozycji antykomunistycznej lub represjonowanej z powodów politycznych nie stanowi przesłanki do nadania  Krzyża Wolności i Solidarności. A kryteria przyznawania statusu działacza opozycji lub represjonowanej, określone w ustawie z 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych, różnią się znacząco od kryteriów przyznawania Krzyża,  zdefiniowanych w ustawie z  16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach.

RPO podkreśla, że przepisy obu ustaw odnoszą się do działalności w nielegalnych strukturach, których celem była działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości i suwerenności lub respektowania politycznych praw człowieka. Identycznie również definiują zakres czasowy tej działalności. Zachowują zatem wiele elementów wspólnych, które mają znaczenie przy podejmowaniu decyzji o przyznaniu odznaczenia. 

Wniosek może zostać uzasadniony na podstawie różnych źródeł: informacji z  archiwów IPN, akt jego śledztw, dostępnej literatury, niepublikowanych opracowań naukowych Biura Badań Historycznych IPN lub dokumentów wnioskodawcy. 

Różnorodność źródeł i ich otwarty katalog potwierdza możliwość uwzględnienia decyzji szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych o przyznaniu danej osobie statusu działacza opozycji antykomunistycznej lub represjonowanej z powodów politycznych. Przeprowadzony przez ten organ proces dowodowy można traktować na równi z rzetelnością procesu IPN.

Fakt, że Instytut nie jest zobligowany do występowania o udostępnienie dokumentacji zebranej przez Urząd do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych na potrzeby prowadzonego tam postępowania, może przysparzać problemy wnioskodawcom, którzy muszą udowadniać swe zasługi w procesie wnioskowania o przyznanie odznaczenia. Takie mechanizmy nie tylko wydłużają proces, ale mogą także niesłusznie powodować odmowną decyzję.

A wnioskodawca w sprawie swej matki uważa, że uchylając się od złożenia do Prezydenta RP odpowiedniego wniosku co do osób ze statusem działacza opozycji antykomunistycznej, prezes IPN narusza ich prawa. 

Rzecznik zwraca się do min. Piotra Glińskiego o stanowisko oraz o wskazanie, czy zasadne byłoby dokonanie zmian relacji przepisów dotyczących przyznawania statusu działacza opozycji antykomunistycznej i przyznawania Krzyża Wolności i Solidarności.

Odpowiedź MKiDN

W opinii MKiDN przyznanie statusu działacza opozycji antykomunistycznej lub represjonowanej z powodów politycznych nie jest równoznaczne z potwierdzeniem wybitnych zasług danej osoby, a tym bardziej nie może być decydującą przesłanką do nadania Krzyża Wolności i Solidarności.

Ustawa z 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych (Dz. U. z 2021 r., poz. 1255) reguluje nadawanie statusu działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych celem nabycia praw do określonych świadczeń socjalnych. Osobom o potwierdzonym statusie działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych przysługuje bowiem prawo do otrzymania świadczenia pieniężnego oraz prawo korzystania z pomocy pieniężnej przyznawanej przez Szefa Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych.

Natomiast art. 1 ustawy z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz. U. z 2020 r. poz. 138 oraz z 2021 r. poz. 2490) mówi o „wyróżnianiu zasług, cnót obywatelskich i wybitnych osiągnięć”; czemu służyć mają nadawane ordery i odznaczenia, w tym nadawany na wniosek Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu przez Prezydenta RP, zgodnie z art. 15a, Krzyż Wolności i Solidarności. Decydujące jest więc uznanie szczególnych zasług działacza opozycji, a nie sam fakt bycia nim.

Podsumowując, ze względu na odmienny cel ustaw, w mojej opinii, nie jest zasadne łączenie przepisów dotyczących przyznawania statusu działacza opozycji antykomunistycznej oraz przyznawania Krzyża Wolności i Solidarności, gdyż status przysługuje każdemu po spełnieniu określonych warunków, natomiast odznaczenie dotyczy szczególnie zasłużonych działaczy opozycji antykomunistycznej - zakończył min. Piotr Gliński.

VII.600.15.2021