Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Stan klęski żywiołowej to szczególny tryb funkcjonowania państwa uruchamiany przez Radę Ministrów w odpowiedzi na poważną katastrofę naturalną (np. wielkoskalowa powódź, susza, epidemia groźnej choroby zakaźnej) lub awarię techniczną (np. wyciek trujących substancji do zbiorników wodnych, załamanie się sieci energetycznych). Wprowadzany jest na całości lub części terytorium państwa, które dotknięte zostało skutkami katastrofy lub awarii, na czas niezbędny do jej zniwelowania. Co do zasady, Rada Ministrów wprowadza ten stan na 30 dni, ale z możliwością wielokrotnego przedłużania, za każdym razem jednak za zgodą Sejmu. Stanu klęski żywiołowej nie należy mylić ze stanem epidemii i stanem zagrożenia epidemicznego, które są uregulowane w odrębnej ustawie.

Stan klęski żywiołowej to jedno z najdalej idących narzędzi, w jakie Konstytucja RP wyposaża rząd. Konsekwencją ogłoszenia stanu klęski żywiołowej jest koncentracja władzy w rękach organów władzy wykonawczej znajdujących się najbliżej klęski żywiołowej. Jeśli więc klęska żywiołowa ma miejsce:

• w gminie – dodatkowe kompetencje dostaje jej wójt, burmistrz lub prezydent;
• w powiecie – dodatkowe kompetencje dostaje jej starosta;
• w województwie – dodatkowe kompetencje dostaje wojewoda;
• w więcej niż jednym województwie – dodatkowe kompetencje dostaje minister spraw wewnętrznych. 

W ramach dodatkowych kompetencji taki organ staje się głównym koordynatorem pomocy, akcji ratunkowych i wszelkich innych działań zaradczych w regionie. W konsekwencji, wójt może wydawać polecenia instytucjom gminnym, starosta - wójtom, wojewoda - starostom, wójtom, burmistrzom i prezydentom, a minister - wojewodom, starostom, wójtom, burmistrzom i prezydentom.

Nawet jednak w trakcie stanu klęski żywiołowej sądy zachowują niezależność, więc organy walczące z katastrofą lub awarią nie mogą im wydawać poleceń. Autonomię zachowują także organy władzy prawodawczej - parlament, a także rady miejskie i sejmiki, które nadal są odpowiedzialne za tworzenie przepisów prawa. 

Organ odpowiedzialny za walkę z klęską żywiołową może samodzielnie zawieszać częściowo korzystanie z niektórych praw i wolności obywatelskich w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla przeciwdziałania danej katastrofie naturalnej lub awarii technicznej. Polega to na ustanowieniu nadzwyczajnych obowiązków, nakazów lub zakazów, które w normalnych okolicznościach nie byłyby dozwolone.

Jakie prawa i wolności mogą być ograniczone

Konstytucja RP wyraźnie wskazuje, które prawa i wolności mogą być ograniczone w czasie stanu klęski żywiołowej. Są to: 

• wolność działalności gospodarczej, 
• nienaruszalność mieszkania, 
• wolność przemieszczania się, 
• prawo do strajku, 
• prawo własności prywatnej, 
• wolność pracy, 
• prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
• prawo do wypoczynku.  

Przykłady dozwolonych ograniczeń

Katalog dozwolonych ograniczeń wymieniony jest w ustawie. Mogą one polegać przykładowo na:

1. zawieszeniu lub zakazie określonych rodzajów działalności gospodarczej (np. zamknięcie restauracji w trakcie epidemii);
2. nakazie ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów (np. w przypadku zagrożenia powodziowego);
3. zakazie okresowego podwyższania cen na towary lub usługi określonego rodzaju (np. zakazie podwyższania cen produktów rolnych w odpowiedzi na suszę, która sztucznie te ceny wywindowała);
4. obowiązku poddania się kwarantannie;
5. obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych (np. w przypadku groźby zawalenia się budynku, który został uszkodzony na skutek wichury);
6. zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez masowych;
7. wykorzystaniu, bez zgody właściciela lub innej osoby uprawnionej, nieruchomości i rzeczy ruchomych (np. ze względu na konieczność zakwaterowania w czyimś lokalu ofiar powodzi, które straciły własne domy);
8. zakazie prowadzenia strajku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników.

Adam Krzywoń: Stan klęski żywiołowej – jakie ma skutki dla obywatela?

Stan klęski żywiołowej to szczególny tryb funkcjonowania państwa. Może on być uruchamiany przez rząd w odpowiedzi na poważną katastrofę naturalną na przykład taką jak wielkoskalowa powódź.

Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na całym terytorium kraju lub tej jego części, która została dotknięta skutkami katastrofy, na czas niezbędny do jej zniwelowania. Co do zasady wprowadzany jest na 30 dni, ale rząd, za zgodą Sejmu, może go przedłużyć.

Konsekwencją jego ogłoszenia jest koncentracja władzy w rękach organów władzy wykonawczej będących najbliżej klęski żywiołowej. W zależności od miejsca, dodatkowe kompetencje dostaje więc wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, wojewoda lub minister spraw wewnętrznych. Taki organ staje się głównym koordynatorem pomocy, akcji ratunkowych i wszelkich innych działań zaradczych w regionie.

Autonomię zachowują jednak sądy i organy władzy prawodawczej - parlament oraz rady miejskie i sejmiki, które nadal są odpowiedzialne za tworzenie przepisów prawa.

Organ odpowiedzialny za walkę z klęską żywiołową może samodzielnie zawieszać częściowo korzystanie z niektórych praw i wolności obywatelskich. Robi to w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla przeciwdziałania danej katastrofie naturalnej lub awarii. Może też ustanowić nadzwyczajne obowiązki, nakazy lub zakazy, które w normalnych okolicznościach nie byłyby dozwolone.

Co istotne, Konstytucja wyraźnie wskazuje, które prawa i wolności mogą być ograniczone w czasie stanu klęski żywiołowej. A co istotne, ograniczenia te musza być rozumiane ściśle.

Są to wolność działalności gospodarczej, nienaruszalność mieszkania, wolność przemieszczania się, wolność pracy, prawo do strajku, prawo własności prywatnej, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawo do wypoczynku.

Ustawa o stanie klęski żywiołowej dokładnie wymienia dozwolone ograniczenia. Mogą one polegać przykładowo na:

• zawieszeniu lub zakazie określonych rodzajów działalności gospodarczej;
• nakazie ewakuacji z określonych miejsc, obszarów i obiektów;
• zakazie okresowego podwyższania cen na określone towary lub usługi;
• obowiązku poddania się kwarantannie;
• obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych;
• zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez masowych.

Stan klęski żywiołowej to szczególny i nadzwyczajny stan, który ma na celu nie tylko walkę z żywiołem i przeciwdziałanie wyrządzonym przez niego skutkom, ale również ochronę życia i zdrowia ludzkiego.