Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Wojewodowie Śląski i Pomorski oraz MRPiPS kwestionują prawidłowość wydatkowania przez gminy dotacji w części obejmującej wypłatę świadczeń pielęgnacyjnych opiekunom osób, których niepełnosprawność powstała w wieku dorosłym
• Konsekwencją jest żądanie zwrotu do budżetu państwa części dotacji wypłaconych świadczeń osobom, które nie wypełniały przesłanek wynikających z art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych
• Stanowiska wojewodów i MRPiPS pozostają w opozycji do wielokrotnie wyrażanego poglądu Naczelnego Sądu Administracyjnego, że nie jest dopuszczalne oparcie odmowy przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego na  kryterium daty powstania niepełnosprawności, co w 2014 r. Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodne z Konstytucją
• Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich Stanisław Trociuk zwraca się do minister rodziny, pracy i polityki społecznej Agnieszki Dziemianowicz-Bąk o zrewidowanie stanowiska resortu 

Do RPO wpływają skargi związane z ustaleniami kontrolnymi Wojewody Śląskiego i Wojewody Pomorskiego w zakresie prawidłowości realizacji w latach 2022 i 2023 zadania zleconego gminom z zakresu ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz gospodarowania środkami dotacji udzielonej na ten cel z budżetu państwa.

W postępowaniach kontrolnych i wydanych na ich skutek rozstrzygnięciach wojewodowie kwestionują prawidłowość wydatkowania przez gminy dotacji w części obejmującej wypłatę świadczeń pielęgnacyjnych z pominięciem kryterium określonego w art. 17 ust. 1b ustawy. Konsekwencją decyzji organów kontrolnych jest żądanie zwrotu do budżetu państwa części dotacji w wysokości wypłaconych świadczeń pielęgnacyjnych osobom sprawującym opiekę nad osobą z niepełnosprawnością legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, które nie wypełniały przesłanek wynikających z art. 17 ust. 1b u.ś.r. oraz opłaconych od tych świadczeń składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe.

Zgodnie z obowiązującym do 31 grudnia 2023 r. brzmieniem art. 17 ust. 1b u.ś.r. świadczenie pielęgnacyjne przysługiwało, jeżeli niepełnosprawność osoby wymagającej opieki powstała: nie później niż do ukończenia 18. roku życia lub w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25. roku życia.

Wyrokiem z 21 października 2014 r. (sygn. akt K 38/13) Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 17 ust. 1b u.ś.r. - w zakresie, w jakim różnicuje prawo do świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących opiekę nad osobą z niepełnosprawnością po ukończeniu przez nią wieku określonego w tym przepisie ze względu na moment powstania niepełnosprawności - jest niezgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. W uzasadnieniu TK wskazał, że skutkiem wyroku jest stwierdzenie, iż opiekunowie dorosłych osób z niepełnosprawnością muszą być przez ustawodawcę traktowani jako podmioty należące do tej samej klasy. Nie mogą być zatem, co do zasady, traktowani w sposób odmienny. 

Wykonanie wyroku wymagało podjęcia bez zbędnej zwłoki działań ustawodawczych, które miały doprowadzić do przywrócenia równego traktowania opiekunów dorosłych osób z niepełnosprawnością.  Wyrok przez lata nie został jednak wykonany, a zakwestionowaną normę prawną wyeliminowano 1 stycznia 2024 r. wskutek zmian wynikających z ustawy o świadczeniu wspierającym.

W aspekcie podjętych przez wojewodów czynności kontrolnych, obejmujących realizację przez gminy zadań wynikających z u.ś.r., kluczowym elementem pozostaje kwestia uprawnienia do uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego przez opiekunów osób z niepełnosprawnością, których niepełnosprawność powstała po ukończeniu odpowiednio 18. lub 25. roku życia w przypadku nauki w szkole lub szkole wyższej, po wyroku TK z 21 października 2014 r.  

Rzecznik musi się odnieść do stanowisk prezentowanych przez wojewodów w postępowaniach kontrolnych i przez MRPiPS w piśmie Zastępcy Dyrektora Departamentu Polityki Rodzinnej skierowanym do RPO z 19 maja 2025 r. Wynika z nich, że po wyroku TK z 21 października 2014 r. przy przyznawaniu prawa do świadczeń pielęgnacyjnych opiekunom dorosłych osób z niepełnosprawnością właściwe organy miały i mają bezwzględny obowiązek przestrzegania art. 17 ust. 1b u.ś.r. i zawartego w nim kryterium wieku powstania niepełnosprawności. 

Stanowiska te pozostają w opozycji do wielokrotnie wyrażanego w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego poglądu, że nie jest dopuszczalne oparcie odmowy przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego na tej części art. 17 ust. 1b u.ś.r., która została uznana przez TK za niezgodną z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.

Art. 17 ust. 1b ustawy po wyroku TK nie mógł być stosowany z pominięciem jego skutków. TK uznał, że w stosunku do opiekunów dorosłych osób z niepełnosprawnością, których niepełnosprawność powstała nie później niż do ukończenia 18. roku życia lub w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej - jednak nie później niż do ukończenia 25. roku życia, art. 17 ust. 1b ustawy jest zgodny z Konstytucją i nie ma przeszkód prawnych do jego stosowania. Natomiast w stosunku do opiekunów osób wymagających wsparcia, których niepełnosprawność powstała później, kryterium momentu powstania niepełnosprawności, jako uniemożliwiające uzyskanie świadczenia pielęgnacyjnego, utraciło przymiot konstytucyjności. Wobec tych osób oceny spełnienia przesłanek niezbędnych dla przyznania świadczenia należy dokonywać z pominięciem tego kryterium.

W 2021 r. Rzecznik wyraził krytyczną opinię wobec uznania przez Wojewodę Pomorskiego za nieprawidłowe działań Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Sopocie w zakresie przyznawania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego opiekunom osób z niepełnosprawnością, których niepełnosprawność powstała po ukończeniu odpowiednio 18. lub 25. roku życia w przypadku nauki w szkole lub szkole wyższej, z zaleceniem zwrotu do budżetu państwa dotacji przeznaczonej na ten cel.

Mając na względzie utrwalone i jednolite orzecznictwo sądów administracyjnych w tym zakresie, RPO zwraca się do Pani Minister o zrewidowanie stanowiska Ministerstwa.

III.7064.216.2025