Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W postępowaniu przyspieszonym, z uwagi na szybkość postępowania przyjęto, że oskarżony będzie ograniczony w swobodnym wyborze obrońcy, pomimo że zasady rzetelnego procesu wymagają, aby miał on zagwarantowane faktyczne prawo do obrony
• Prawo do posiadania obrońcy i korzystania z jego pomocy jest jednym z najistotniejszych przejawów prawa do obrony wynikającym z Konstytucji RP i nie może być oskarżonemu ograniczone
• Władze muszą zwracać uwagę na wolę oskarżonego przy wyborze obrońcy
• AKTUALIZACJA: Zarzuty, świadczące o ograniczeniu przez ustawodawcę prawa do obrony w postępowaniu przyspieszonym w zakresie wyboru obrońcy oraz przygotowania obrony, są w ocenie Ministra Sprawiedliwości niezasadne i nie zasługują na akceptację

Wątpliwości Rzecznika Praw Obywatelskich budzą obowiązujące przepisy ograniczające prawo do wyboru obrońcy w postępowaniu przyspieszonym.

Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, aby umożliwić oskarżonemu korzystanie z pomocy obrońcy w postępowaniu przyspieszonym ustanowiony jest obowiązek pełnienia przez adwokatów i radców prawnych dyżurów w czasie i miejscu ustalonym w odrębnych przepisach.

Minister Sprawiedliwości określił rozporządzeniem z dnia 23 czerwca 2015 r.  sposób zapewnienia oskarżonemu korzystania z pomocy obrońcy i możliwości jego wyboru w postępowaniu przyspieszonym, w tym organizacji dyżurów.

Zgodnie z rozporządzeniem, jeżeli podejrzany lub oskarżony nie ma obrońcy, organ prowadzący postępowanie przygotowawcze, pouczając go o uprawieniu do korzystania z pomocy obrońcy, udostępnia mu listę adwokatów i radców prawnych pełniących dyżury. Lista ta zawiera podstawowe informacje umożliwiające kontakt z adwokatami i radcami prawnymi takie jak: imię i nazwisko adwokata lub radcy prawnego; adres do doręczeń; numer telefonu zapewniającego stały kontakt telefoniczny z adwokatem lub radcą prawnym pełniącym dyżur; numer telefaksu lub adres poczty elektronicznej; wskazanie okresu, w którym adwokat lub radca prawny pełni dyżur). RPO ma wątpliwości na ile ograniczona pula adwokatów lub radców prawnych pełniących w danym dniu dyżur pozwala na realizację przez oskarżonego prawa do obrony w sposób swobodny. Stosunek obrończy jest stosunkiem szczególnego zaufania pomiędzy oskarżonym, a jego obrońcą. Możliwość wyboru osoby obrońcy jest więc niezwykle ważna dla utrzymania tego zaufania.

Prawo do posiadania obrońcy i korzystania z jego pomocy jest jednym z najistotniejszych przejawów prawa do obrony wynikającym z Konstytucji RP. Z gwarancji tych wynika jednoznacznie, iż prawo do posiadania i korzystania z pomocy obrońcy nie może być oskarżonemu ograniczone. Istota prawa do posiadania obrońcy i korzystania z jego pomocy sprowadza się do zapewnienia jednostce profesjonalnej i niezbędnej pomocy w skutecznym realizowaniu przysługujących jej praw tam, gdzie wiedza i umiejętności samego oskarżonego nie są wystarczające. Prawo do posiadania i korzystania z pomocy obrońcy mieści w sobie zarówno prawo do powołania obrońcy, jak i prawo do korzystania z jego pomocy, a więc działania obrońcy na rzecz oskarżonego.

Zgodnie z Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do przygotowania obrony oraz bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości. W tym kontekście poważnie ograniczone zostaje prawo do obrony i korzystania z pomocy obrońcy w trybie przyspieszonym, jeśli oskarżony z uwagi na konieczność szybkiego rozpoznania sprawy, ma ograniczoną możliwość nie tylko wyboru osoby obrońcy, ale także przygotowania obrony.

Europejski Trybunał Praw Człowieka twierdzi, że władze muszą zwracać uwagę na wolę oskarżonego przy wyborze obrońcy. Istotne jest, by od początkowych etapów postępowania osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa, która nie chce się bronić osobiście, miała możliwość skorzystania z pomocy prawnej zgodnie ze swoim wyborem. Jest to powszechnie uznawany w międzynarodowych standardach praw człowieka mechanizm zabezpieczenia skutecznej obrony oskarżonego. Rzetelność postępowania wymaga zaś, żeby oskarżony był w stanie uzyskać pełny zakres usług związanych z konkretną pomocą prawną.

Za niezgodne z EKPC uznane zostało postępowanie, w którym z powodu braku możliwości udziału w rozprawie obrońcy z wyboru, który usprawiedliwił swoje niestawiennictwo, sąd wyznaczył oskarżonemu obrońcę z urzędu, na krótko przed rozpoczęciem rozprawy. Standard rzetelnego procesu zakwestionowano nie tylko dlatego, że naruszono prawo wyboru obrońcy, ale także dlatego, że dysponując zaledwie kilkoma godzinami na przygotowanie obrony, wyznaczony z urzędu obrońca nie mógł jej świadczyć efektywnie. W ocenie Trybunału także wyznaczając obrońcę z urzędu, należy mieć na względzie życzenia oskarżonego.

Niezależnie od znaczenia zaufania między obrońcą i jego klientem, prawo do wyboru adwokata nie ma charakteru absolutnego. Może ono podlegać pewnym ograniczeniom w sytuacji świadczenia bezpłatnej pomocy prawnej, a także w sytuacji, gdy od decyzji sądu jest zależne, czy dobro wymiaru sprawiedliwości wymaga, aby oskarżony był broniony przez wyznaczonego pełnomocnika. Trybunał konsekwentnie orzekał, że władze krajowe muszą uwzględniać wnioski oskarżonego co do jego wyboru reprezentacji prawnej, ale może ich nie uwzględnić, gdy istnieją odpowiednie i wystarczające powody pozwalające przyjąć, iż leży to interesie wymiaru sprawiedliwości. W przypadku braku takich podstaw, ograniczenie swobodnego wyboru obrońcy spowodowałoby naruszenie EKPC, jeśli to niekorzystnie wpłynęło na prawo do obrony, biorąc pod uwagę postępowanie jako całość. Przy ocenie, czy odpowiednie podstawy faktycznie wystąpiły, można uwzględnić m.in. naturę postępowania i wymóg przestrzegania określonych standardów zawodowych, okoliczności wyznaczenia obrońcy i możliwości kwestionowania takiej decyzji, skuteczność pomocy okazanej przez wyznaczonego adwokata, zachowanie przywileju wolności od samooskarżenia, wiek oskarżonego, sposób posłużenia się przez sąd wyjaśnieniami oskarżonego złożonymi w krytycznym okresie postępowania.

W postępowaniu przyspieszonym, z uwagi na szybkość postępowania przyjęto, że oskarżony będzie ograniczony w swobodnym wyborze obrońcy, pomimo że zasady rzetelnego procesu wymagają, aby miał on zagwarantowane faktyczne prawo do obrony.

Oskarżonemu w postępowaniu przyspieszonym zostało przyznane prawo do wyboru obrońcy jedynie spośród adwokatów pełniących dyżur co trudno uznać za dokonanie swobodnego wyboru. Przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie może budzić poważne wątpliwości co do jego konstytucyjności. Ze względu na to, że stosunek obrończy jest stosunkiem szczególnego zaufania pomiędzy oskarżonym a jego obrońcą, w sytuacji gdy oskarżony oświadczy, iż nie ma zaufania do żadnego z adwokatów lub radców prawnych z okazanej mu listy obrońców pełniących dyżur, sąd ma do wyboru jedną z dwóch wspomnianych już możliwości, tj. albo wyznaczyć oskarżonemu termin na ustanowienie obrońcy z wyboru, który jednak z uwagi na szybkość procedowania w trybie przyspieszonym nie może być zbyt odległy i nie zawsze może okazać się wystarczający do ustanowienia pożądanego przez oskarżonego obrońcę z wyboru albo stwierdzić, że sprawa nie podlega rozpoznaniu w trybie przyspieszonym, i rozpoznać ją w trybie zwyczajnym, ewentualnie przekazać sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych.

W sytuacji, gdy podejrzany nie ma obrońcy, organ prowadzący postępowanie przygotowawcze, pouczając oskarżonego o uprawnieniu do korzystania z pomocy obrońcy, udostępnia mu listę adwokatów i radców prawnych pełniących dyżur. Przy braku pouczenia o możliwości wyboru obrońcy spoza listy sugerować to może podejrzanemu, że wybór obrońcy ograniczony jest jedynie do adwokatów lub radców prawnych wskazanych w udostępnionej mu liście. Dalekie jest to od zagwarantowanego przez Konstytucję standardu związanego z prawem oskarżonego do swobodnego wyboru obrońcy.

Sąd nie powinien oddalić wniosku oskarżonego zmierzającego do wyznaczenia innego adwokata lub radcy prawnego obecnego na miejscu, czy też mogącego przybyć do sądu w krótkim czasie. Uwzględnienie takiego wniosku nie godzi bowiem w szybkość postępowania. Jeżeli skorzystanie z pomocy innego adwokata byłoby na tym samym posiedzeniu niemożliwe, to wszelkie oświadczenia oskarżonego zmierzające do udzielenia pełnomocnictwa innemu adwokatowi muszą być przez sąd wnikliwie rozważone.

Wątpliwości RPO budzi brak pouczenia o możliwości wyboru obrońcy spoza listy, co może sugerować podejrzanemu, że wybór obrońcy ograniczony jest jedynie do adwokatów lub radców prawnych wskazanych w udostępnionej mu liście. Rzecznik rekomenduje zmianę rozporządzenia poprzez wskazanie możliwości pouczenia podejrzanego o możliwości ustanowienia obrońcy z wyboru także spoza przedstawionej listy.

Nierozwiązanym problemem pozostaje wciąż także kwestia zapewnienia odpowiedniego czasu na przygotowanie obrony. Jest to jeden z elementów koniecznych, aby prawo do obrony było rzeczywiste, a nie jedynie iluzoryczne. Zagadnienie to dotyczy każdego rodzaju postępowania karnego, lecz szczególnej jaskrawości nabiera właśnie w postępowaniu przyspieszonym, w którym całe dochodzenie winno zmieścić się w okresie 48 godzin .

Kluczowym elementem przygotowania obrony jest możliwość zasięgnięcia przez oskarżonego porady prawnej jeszcze przed przesłuchaniem go przez organ prowadzący postępowanie. Kodeks postępowania karnego przyjął jednak regułę odwrotną, że co prawda „na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem ustanowionego obrońcy”, lecz zastrzegając od razu, iż „niestawiennictwo obrońcy nie tamuje przesłuchania”. Na organie procesowym ciąży zatem obowiązek wezwania obrońcy, ale norma ta nie zakazuje, a wręcz wprost pozwala na przystąpienie do prowadzenia przesłuchania jeszcze przed jego przybyciem. Nie jest nawet przewidziany jakakolwiek minimalny czas, który dany organ musiałby oczekiwać na stawiennictwo obrońcy.

Jeszcze gorzej wygląda sytuacja podejrzanego, który chciałby skorzystać z pomocy obrońcy z urzędu, bowiem wówczas potrzebny jest jeszcze czas na rozpoznanie wniosku o przyznanie obrony z urzędu. Żaden przepis k.p.k. nie wskazuje konkretnego terminu, w którym taki wniosek miałby zostać rozpoznany. Przepis mówi jedynie, że ma to nastąpić „niezwłocznie”. Do czasu rozpoznania wniosku i ewentualnego wyznaczenia  obrońcy nic nie stoi jednak na przeszkodzie prowadzenia w międzyczasie czynności z podejrzanym pozbawionym wolności, w tym prowadzenia przesłuchania i dokonywania innych czynności dowodowych.

Takie regulacje są nie do pogodzenia nie tylko z ogólnymi standardami prawa do obrony wynikającego z Konstytucji RP oraz EKPC, lecz z wyrażonymi wprost wymogami wypływającymi z prawa Unii Europejskiej. Prawo dostępu do adwokata aktualizuje się jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem a elementem tego prawa jest możliwość spotykania się na osobności i porozumiewania się z obrońcą, także przed przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy. Przyznanie obrony z urzędu musi nastąpić najpóźniej przed przesłuchaniem podejrzanego lub przeprowadzeniem innych czynności dowodowych jak okazanie, konfrontacja czy eksperyment procesowy.

Konieczne jest zatem wprowadzenie wyraźnej normy prawnej, która zakazywałaby prowadzenia przesłuchania lub innych czynności dowodowych przed faktycznym umożliwieniem podejrzanemu kontaktu i konsultacji z obrońcą. W przypadku osoby zatrzymanej, która nie ma obrońcy z wyboru, te czynności dowodowe powinny ponadto być wstrzymane do czasu rozpoznania jej wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu.

Sam fakt prowadzenia postępowania w trybie przyspieszonym nie stanowi wystarczającego uzasadnienia, aby odstąpić od standardów prawa do obrony. Przeciwnie, na ustawodawcy, który zdecydował się na wprowadzenie takiego postępowania szczególnego, ciąży tym istotniejszy obowiązek takiego uregulowania ram tegoż postępowania, aby prawa podejrzanego były zagwarantowane.

Rzeczniku Praw Obywatelskich prosi Ministra Sprawiedliwości o odniesienie się do przedstawionych uwag oraz o rozważenie podjęcia odpowiednich działań legislacyjnych.

II.5150.1.2021