Biuletyn Informacji Publicznej RPO

16 października 2025 r. odbyło się w trybie hybrydowym kolejne posiedzenie Komisji Ekspertów ds. Zdrowia przy Rzeczniku Praw Obywatelskich. Podstawę dyskusji podczas spotkania stanowiły zagadnienia dotyczące prawa do leczenia bólu.

Otwierając posiedzenie zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich dr hab. Adam Krzywoń przywitał zaproszonych ekspertów oraz członków Komisji Ekspertów ds. Zdrowia. Dokonał wprowadzenia do tematu. W szczególności zauważył, że prawo pacjenta do łagodzenia bólu jest nierozerwalnie związane z jego poczuciem godności jako człowieka. Artykuł 30 Konstytucji RP wskazuje, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Ochronę ludzkiej godności wspiera jedno z najbardziej fundamentalnych praw człowieka – prawo do życia. 

Jednocześnie podkreślił, że ochrona zdrowia jest ściśle powiązana z ochroną życia (art. 38 Konstytucji RP), a prawo do życia z godnością człowieka (art. 30 Konstytucji RP). Obecne regulacje stanowią gwarancje tego, aby pacjent miał zapewnione prawo do leczenia bólu niezależnie od rodzaju czy etapu choroby. Art. 20a ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, stanowi, że pacjent ma prawo do leczenia bólu. Podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych jest obowiązany podejmować działania polegające na określeniu stopnia natężenia bólu, leczeniu bólu oraz monitorowaniu skuteczności tego leczenia. Rzecznik Praw Obywatelskich od lat podejmuje problemy w obszarze prawa do leczenia bólu. Najistotniejsze działania systemowe podejmowane przez RPO w obszarze problematyki leczenia bólu, dotyczyły m.in. wykazu leków krytycznych i bezpieczeństwa lekowego, w tym leków przeciwbólowych – Rzecznik apelował o stworzenie listy leków krytycznych, która pomogłaby monitorować i zapewniać bezpieczeństwo lekowe, przestrzegania praw kobiet ciężarnych i rodzących, funkcjonowania standardu opieki okołoporodowej, w tym znieczulenia okołoporodowego czy darmowych leków dla dzieci i seniorów.

W posiedzeniu wzięli udział zaproszeni eksperci: dr hab. n. med. Jarosław Woroń – Sekretarz Polskiego Towarzystwa Badania Bólu, Specjalista Farmakologii Klinicznej, Zakład Farmakologii Klinicznej Katedry Farmakologii, Wydziału Lekarskiego UJ CM Kraków, Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, lek. med. Artur Pakosz – Konsultant krajowy w dziedzinie medycyny paliatywnej, Zakład Medycyny i Opieki Paliatywnej, Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, Antoni Gołębiowski – Sekretarz Sądu Dyscyplinarnego Krajowej, Izby Ratowników Medycznych, Zastępca Przewodniczącego Zespołu ds. Kodeksu Etyki Zawodowej, Szymon Chrostowski – Prezes Zarządu Fundacji Wygrajmy Zdrowie i inicjator Koalicji na rzecz Walki z Bólem „Wygrajmy z bólem”, dr n. med. Paweł Grabowski – Prezes Fundacji Hospicjum Proroka Eliasza, członek Komisji Ekspertów ds. Zdrowia przy RPO, ks. Władysław Duda – Dyrektor Archidiecezjalnego Zespołu Domowej Opieki Paliatywnej (Hospicjum) i duszpasterz Środowisk Medycznych Archidiecezji Warszawskiej, członek Komisji Ekspertów ds. Zdrowia przy RPO oraz  Marzanna Bieńkowska – Zastępca Dyrektora Departamentu Współpracy w Biurze Rzecznika Praw Pacjenta. 

Ponadto w posiedzeniu brała udział dr Monika Wiszyńska-Rakowska – Pełnomocniczka Rzecznika Praw Obywatelskich ds. praw osób z niepełnosprawnościami Bartosz Cyran – Główny Koordynator ds. współpracy z partnerami społecznymi. Jak również uczestniczyli przedstawiciele Zespołu Prawa Administracyjnego i Gospodarczego BRPO: Piotr Mierzejewski – Dyrektor Zespołu, Cezary Pachnik– ekspert prawny oraz Ewa Talma-Pogrzebska – ekspert prawny.

Jako pierwszy zabrał głos dr hab. n. med. Jarosław Woroń w zakresie przestrzegania prawa do leczenia bólu w placówkach medycznych w Polsce. W szczególności zauważył, że jest dostęp do skutecznych metod leczenia bólu, ale ich efektywność zależy od właściwego stosowania, a nie tylko dostępności. Ból to nie tylko doznanie fizyczne, ale i emocjonalne, szczególnie wśród seniorów z wielochorobowością. W Polsce obserwujemy wysoki poziom przewlekłego bólu — drugi w Europie po Słowenii — co prowadzi do nadmiernego użycia leków dostępnych bez recepty. Kwestia bólu i jego leczenia musi odpowiadać jakości. Leczenie bólu jest niewystarczająco wyceniane.

Problemem są także zbyt długie kolejki do poradni leczenia bólu i fragmentaryczne leczenie zamiast całościowego podejścia. Wciąż istnieje opiofobia — lęk przed stosowaniem opioidów, mimo że przy odpowiednim użyciu są one skuteczne i bezpieczne. Jak również zwrócił uwagę na patologiczne nadużywanie suplementów oraz rosnącą liczbę pacjentów z depresją, samotnością i bólem. Leczenie powinno uwzględniać nie tylko objawy, ale całościową sytuację pacjenta. Ból przewlekły obniża jakość życia i może prowadzić do zmian w mózgu. Występują odpowiednie narzędzia, prawo i leki — trzeba zadbać o ich efektywne, skoordynowane wykorzystanie, by poprawić jakość życia pacjentów.

Następnie lek. med. Artur Pakosz przedstawił perspektywę Konsultanta Krajowego w dziedzinie medycyny paliatywnej w zakresie dostępności do leczenia bólu dla pacjentów ambulatoryjnych, w szczególności odniósł się do problemów leczenia bólu u pacjentów z przewlekłymi, postępującymi i źle rokującymi chorobami. Mimo wprowadzenia w 2023 r. rozporządzenia o standardach leczenia bólu w warunkach ambulatoryjnych, liczba poradni leczenia bólu w Polsce jest niewielka (ok. 194), a ich rozmieszczenie nierówne.

Pacjenci paliatywni często cierpią z powodu przewlekłego bólu – niekiedy jeszcze przed postawieniem diagnozy. W Polsce działa tylko 158 poradni medycyny paliatywnej, które mogłyby skutecznie uzupełnić opiekę nad pacjentami bólowymi, zwłaszcza dzięki wysoko wykwalifikowanemu personelowi. Niestety obecne przepisy ograniczają dostęp do tej opieki tylko dla pacjentów z konkretnymi jednostkami chorobowymi. Trwają prace nad nowym rozporządzeniem, które pozwoliłoby kierować pacjentów na podstawie stanu zdrowia, a nie tylko diagnozy ICD-10. Poradnie medycyny paliatywnej powinny być rozwijane i wspierane, ponieważ mogą skutecznie redukować ból, również poprzez wizyty domowe. To szczególnie ważne w kontekście starzejącego się społeczeństwa i wzrostu zapotrzebowania na opiekę paliatywną w nadchodzących latach.

Z kolei Antoni Gołębiowski odniósł się do postępowania przeciwbólowego w ratownictwie medycznym – problemu istotnego, bo wielu pacjentów w SOR-ach i karetkach zgłasza się właśnie z bólem. Niestety, od 2023 roku w przestrzeni publicznej występuje stanowisko resortu zdrowia, które zabrania ratownikom i pielęgniarkom podawania leków przeciwbólowych na etapie triażu — decyzję ma podejmować lekarz. W efekcie pacjenci z bólem muszą czekać nawet 8 godzin na pomoc. W zespołach ratownictwa sytuacja wygląda lepiej – ratownicy mogą podawać wiele leków samodzielnie. Problemem są jednak nieaktualne charakterystyki leków, które ograniczają ich użycie tylko do warunków szpitalnych. W praktyce często leki stosuje się „off label”, ale brak jasnych przepisów powoduje niepewność prawną. Dodatkowo niektóre jednostki nie mają leków przeciwbólowych na stanie lub ograniczają ich podanie. Istnieją skuteczne rozwiązania, jak donosowe atomizery czy inhalatory z lekami, ale ich brak rejestracji lub koszt ogranicza dostępność. Istotne są zmiany w przepisach — m.in. wprowadzenie ketaminy do katalogu leków oraz jasne uregulowanie prawa do leczenia zgodnie z wiedzą medyczną. 

Szymon Chrostowski przedstawił aktywności podejmowanych przez Fundację Wygrajmy Zdrowie w omawianym obszarze. W szczególności podkreślił, że dzięki wysiłkom różnych instytucji udało się m.in. zmienić art. 20 ustawy o prawach pacjenta – wykreślono zapis, że prawo do leczenia bólu dotyczy tylko osób terminalnie chorych. Dziś każdy pacjent ma to prawo. Została pokonana tzw. „opioidofobia” – kiedyś pacjenci wstydzili się realizować recepty na opioidy, a nawet apteki wzywały policję. Obecnie dostęp do nowoczesnych, bezpieczniejszych leków przeciwbólowych jest szerszy — choć świadomość lekarzy w tym zakresie nadal bywa niewystarczająca, nawet w onkologii. Wskazał na przeprowadzone przez fundacje kampanie społeczne (,,Wolni od bólu") oraz badania pokazujące, że wielu pacjentów nie wie o istnieniu poradni leczenia bólu. Niestety te poradnie często znikają, bo nie są rentowne. Wspomniał również o projekcie „Szpital bez bólu” — dzięki któremu część szpitali uzyskała certyfikaty za spełnianie standardów leczenia bólu, w tym bólu pooperacyjnego.

Następnie dr n. med. Paweł Grabowski przedstawił dostępność do leków przeciwbólowych u chorych przewlekle i nieuleczalnie – mieszkańców obszarów wiejskich. W Polsce obszary wiejskie, gdzie mieszka około 30% populacji, mają ograniczony dostęp do opieki zdrowotnej i aptek, co szczególnie dotyka osoby starsze i cierpiące na przewlekły ból. Te regiony są defaworyzowane, z niskim poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego, słabą infrastrukturą i wykluczeniem komunikacyjnym. Często do najbliższej apteki jest ponad 30 km, a punkty apteczne nie mogą przechowywać niezbędnych leków, zwłaszcza opioidowych. Emerytury rolników są niskie, co utrudnia zakup leków i wizyty u lekarzy, którzy często nie dojeżdżają z powodu kosztów. Choć w Polsce istnieje około 200 poradni leczenia bólu, czas oczekiwania na wizytę wynosi nawet kilkaset dni, co jest szczególnie trudne dla mieszkańców wsi. Brak dostępu do lekarzy i leków prowadzi do samoleczenia i korzystania z medycyny ludowej. Proponowane rozwiązania to: poprawa infrastruktury, zwiększenie liczby lekarzy na terenach wiejskich, rozwój poradni leczenia bólu w lokalnych szpitalach i hospicjach, ułatwienia w dostępie do leków w punktach aptecznych (np. dostawy kurierskie), edukacja lekarzy i pacjentów w zakresie leczenia bólu oraz systemy ułatwiające zarządzanie lekami. Ważne jest też indywidualne podejście do specyfiki regionów i wzmocnienie społeczności lokalnych, aby skutecznie walczyć z problemem przewlekłego bólu i poprawić jakość życia mieszkańców terenów wiejskich.

Z kolei ks. Władysław Duda przedstawił zabezpieczenie przeciwbólowe pacjentów zgłaszanych do opieki hospicyjnej – obserwacje pracowników hospicjum domowego. Zauważył, że z perspektywy lat sytuacja w zakresie leczenia bólu znacznie się poprawiła. Kiedyś pacjenci trafiali do hospicjum w terminalnym stanie, często po wypisie ze szpitala, z ogromnym bólem i tylko z pyralginą. Dziś to się rzadziej zdarza, ale wciąż jest wiele do poprawy. Nadal występują sytuację, w których pacjenci trafiający do hospicjum z silnym bólem i lekami przeciwbólowymi dostępnymi na stacji benzynowej. Problemem są też długie kolejki – nawet do opieki domowej paliatywnej trzeba czekać 2–3 tygodnie. Rodziny są bezradne, personel medyczny również. Lekarze rodzinni często nie przepisują silniejszych leków – z braku wiedzy lub obawy. Warto zastanowić się, jak poprawić system i lepiej zabezpieczyć pacjentów w bólu, zanim trafią do opieki paliatywnej.

Natomiast Marzanna Bieńkowska przedstawiła perspektywę Rzecznika Praw Pacjenta. W szczególności odniosła się do istoty prawa do leczenia bólu, podstawy prawnej, jak i obowiązków placówek oraz personelu medycznego. Jak również przedstawiła najczęstsze naruszenia prawa do leczenia bólu, które występują w skargach kierowanych do BRPP m.in. brak reakcji na zgłoszenia bólu przez personel, odmowa przepisania opioidów z obawy przed uzależnieniem, nieleczenie bólu u dzieci i pacjentów w terminalnym stanie, brak dostępu do specjalistów lub zbyt długi czas oczekiwania, błędy w dokumentacji lub ignorowanie skarg pacjentów, brak leczenia z powodów ekonomicznych (np. koszt leków),zaniechania w ratownictwie medycznym – aż 48% pacjentów z urazami nie otrzymuje żadnego leczenia przeciwbólowego. Szczególnym obszarem jest opieka okołoporodowa – kobiety często nie otrzymują obiecanego znieczulenia, mimo że szpital deklaruje je na stronie internetowej oraz problemem jest też brak dostępnych anestezjologów przez całą dobę. Nadto zostały przedstawione działania Rzecznika Praw Pacjenta, w omawianym obszarze w szczególności: interwencje w indywidualnych i zbiorowych sprawach, współpraca z organizacjami pacjenckimi, programy edukacyjne, szkolenia personelu medycznego, monitorowanie jakości usług medycznych, czy wsparcie kampanii jak „Nie musi boleć” oraz „Szpital bez bólu”.

W dyskusji eksperci zwrócili uwagę na to, że po problemach z wypisywaniem opioidów, wprowadzono obowiązek oceny pacjenta przed wystawieniem każdej recepty, z wyjątkiem lekarzy rodzinnych. W opiece paliatywnej domowej, gdzie są dwie wizyty miesięcznie,  powoduje to problem przy nagłym braku leku i konieczności dodatkowej wizyty. 

Podniesiono również, że w przypadku bólu kostnego są refundowane leki tylko przy potwierdzonych przerzutach kostnych i wymagają badań obrazowych. NFZ często nakłada kary na lekarzy mimo ich dobrej woli, bo kontrola jest bardzo rygorystyczna. Podniesiono, by przy kontrolach obecni byli eksperci, którzy mogą ocenić indywidualną sytuacje medyczną pacjenta. 

Zwrócono także uwagę na opiekę przedszpitalną. Niezbędne jest ułatwienie ratownikom dostęp do leków przeciwbólowych, które są konieczne przy urazach czy ostrych stanach. Istotne jest także by pielęgniarki z wyższym wykształceniem i specjalizacją mogły modyfikować dawki opioidów u pacjentów, korzystając z narzędzi oceny bólu – to poprawiłoby opiekę przeciwbólową.

Wskazano również na potrzeby pacjentów geriatrycznych i noworodków, zwłaszcza trudności w ocenie bólu u najmłodszych oraz na wielolekowość u seniorów, co wymaga szczególnej ostrożności w terapii.

Eksperci nie mieli wątpliwości, że temat leczenia bólu wraca od lat, ale prawo nadal nie zapewnia pełnej dostępności do opieki przeciwbólowej, a co jest prawem pacjenta. Problemem jest zastępcze leczenie przez samoleczenie i wpływ reklamy leków, które sugerują, że ból można leczyć bez konsultacji lekarskiej, co może być niebezpieczne.

Podniesiono potrzebę jasnych regulacji dotyczących postępowania z opioidami po śmierci pacjenta. Brak takich przepisów stwarza ryzyko zatrucia lub nielegalnego obrotu lekami przez rodzinę. Potrzebne są jednoznaczne zasady utylizacji oraz edukacja nie tylko personelu medycznego, ale też rodzin pacjentów.

Ponadto nadmieniono, że państwo nie ma odpowiednich przepisów dotyczących dostępności leków przeciwbólowych w sytuacjach kryzysowych, jak działania wojenne czy katastrofy. Potrzebne są zmiany prawne, które zapewnią strategiczne rezerwy i dostępność tych leków w nagłych wypadkach.

Podsumowując posiedzenie Zastępca Rzecznika Praw Obywatelskich – dr hab. Adam Krzywoń zauważył, że temat prawa do leczenia bólu, w tym dostępności leków przeciwbólowych oraz bezpieczeństwa jest niezwykle ważny, zarówno przez pryzmat jego istoty, jaki i jego przestrzegania oraz przedstawionych postulatów.

Opinie i konsultacje zostaną wykorzystanie w bieżących działaniach RPO.