Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Wprowadzanie nowych narzędzi musi iść w parze ze szkoleniami dla osób je stosujących
• Nowe technologie powinny zmierzać do ułatwienia komunikacji obywatela z sądem
• Nie powinny całkiem zastępować dotychczasowych narzędzi, ale je uzupełniać 

W Polsce od wielu lat przeprowadza się proces informatyzacji wymiaru sprawiedliwości. Jaki jest rzeczywisty skutek tych reform? Czy informatyzacja poprawiła efektywność sądownictwa, czy ułatwiła pracę sędziom, prokuratorom, adwokatom, radcom prawnym, urzędnikom sądowym? Czy przyczyniła się do zmniejszenia przewlekłości postępowań sądowym? Czy w polskich warunkach możliwe jest przeprowadzenie reformy pełnej digitalizacji akt sądowych? Jakie działania są jeszcze niezbędne, a także jakie najlepsze zagraniczne doświadczenia należałoby przenieść do polskich sądów?

Paneliści:

Patryk Wachowiec, analityk prawny Forum Obywatelskiego Rozwoju (FOR), prezes Fundacji Centrum Analiz dla Rozwoju (CADR). Były pracownik Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu RP. Zaangażowany w popularyzowanie jawności życia publicznego i partycypacji obywatelskiej, jak również w otwieranie zasobów publicznych i obronę praworządności w Polsce

SSR Jarosław Gwizdak,  sędzia Sądu Rejonowego Katowice – Zachód w Katowicach, od 1 maja 2013 r. do 30 kwietnia 2017r. - prezes sądu, wykładowca oraz autor publikacji z zakresu retoryki i kreowania wizerunku oraz zarządzania jednostkami wymiaru sprawiedliwości. Laureat głównej nagrody pierwszej edycji plebiscytu „Obywatelski Sędzia Roku 2015” fundacji Court Watch Polska

Zbigniew Jankowski, ekspert ds. digitalizacji i przenoszeniu instytucji i przedsiębiorstw w świat gospodarki 4.0. CEO w agencji Maurent Digital oraz członek zarządu AdEmotion - firmy z sektora adtech, która łączy w digital marketingu psychologię, big data, media oraz sztuczną inteligencję (AI) w celu zwiększenie efektywności komunikacji marek. Od kilkunastu lat związany z branżą marketingu. Współpracuje ze Stowarzyszeniem Sędziów Iustitia.

Maciej Broniarz, od 1998 roku administrator systemów IT. Związany zawodowo z Uniwersytetem Warszawskim, wykładowca na Wydziale Matematyki, Informatyki i Mechaniku UW, ekspert Centrum Nauk Sądowych z zakresu bezpieczeństwa IT w zakresie informatyki kryminalistycznej. Architekt systemów IT i audytor bezpieczeństwa. Ekspert ds. bezpieczeństwa IT, computer forensics i Computer Security Incident Response.

r. pr. dr Anna Zalesińska, radca prawny, członek Zespołu Radców Prawnych Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu odpowiedzialny w szczególności za obsługę Centrum Kompetencji i Informatyzacji Sądownictwa w tym za prowadzenia postępowań w oparciu o prawo zamówień publicznych w zakresie systemów informatycznych obsługujących postępowania sądowe, współpracownik Centrum Badań Problemów Prawnych i Ekonomicznych Komunikacji Elektronicznej (CBKE) na WPAiE UWr, wykładowca na wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego oraz w Okręgowej Izbie Radców Prawnych we Wrocławiu.

moderator: prof. dr hab. SSA we Wrocławiu Jacek Gołaczyński, Profesor zwyczajny zatrudniony w Zakładzie Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, sędzia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, doświadczony dydaktyk, autor wielu publikacji z zakresu prawa cywilnego, prawa prywatnego międzynarodowego i postępowania cywilnego; był koordynatorem krajowy do spraw wdrożeń systemów teleinformatycznych w sądach powszechnych

Relacja z panelu:

Paneliści zgodnie wskazywali, że technologia jest sprzymierzeńcem wymiaru sprawiedliwości, tylko jeszcze sądy nie nadążają za technologią. Wprowadzanie nowych narzędzi nie zawsze idzie w parze z edukacją osób je stosujących i obsługujących w praktyce. Podkreślono, że nowoczesne technologie informatyczne mogą z jednej strony wpływać na zwiększenie skuteczności i efektywności wymiaru sprawiedliwości, ale mogą być też narzędziem zarządzania pracownikami np. pod kątem odraczalności rozpraw, liczby wyroków uchylonych lub zmienionych, jak też zwiększenia możliwości udostępniania danych statystycznych służących społeczeństwu, jak choćby w zakresie zapewnienia jednolitości orzecznictwa. Może również wspierać sędziów poprze odciążenie ich od spraw biurokratycznych, nie związanych bezpośrednio ze sferą wymiaru sprawiedliwości.

Zwrócono uwagę, że wymiar sprawiedliwości to ciągłe balansowanie między dwiema istotnymi wartościami; z jednej strony ważna jest „obsługa klienta sądu”, z drugiej zapewnienie pełnego dostępu do sądu i sprawiedliwości. Zwrócono uwagę, że brakuje jeszcze kultury zarządzania personelem sądowym w zakresie używania nowych technologii informatycznych i wykorzystywania ich choćby jako dowodów w sprawie. Podano przykład postępowania sądowoadministracyjnego, w którym dość powszechnie przyjmuje się skanowanie skargi oraz innych pism procesowych na potrzeby sporządzanego uzasadnienia. Narzędzia te z pewnością przyspieszają czynności sądu, jednak nie można ich dokonywać bezrefleksyjnie i z pełnym zaufaniem do narzędzi informatycznych. W konsekwencji zdarzyło się, że system podczas skanowania zmienił „Konstytucję” w „konstrukcję”. Zmiany mogą też dotyczyć poszczególnych jednostek redakcyjnych w aktach prawnych, co rzutuje na jakość merytoryczną samego uzasadnienia.

Narzędzia informatyczne mogą być też wykorzystywane do badania stopnia obciążenia poszczególnych sądów, jednak powinny być udoskonalone. Podczas jednego z badań przeprowadzanych przez organizację pozarządową za pomocą ogólnodostępnego portalu orzeczeń sądów administracyjnych próbowano ustalić stopień obciążenia sądów administracyjnych skargami na bezczynności i przewlekłość. Ustalono, że Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie jest daleko bardziej obciążony skargami na bezczynność i przewlekłość niż sądy w mniejszych miejscowościach, np. w Opolu. Chcąc szczegółowo zbadać tę kwestię okazało się jednak, że algorytm wyszukiwarki orzeczeń był tak skonstruowany, że nie pozwalał na wyszukanie orzeczeń z wielu lat, ostatecznie blokując możliwość wyszukania większej liczby wyników.

Przy wprowadzaniu nowych technologii dąży się często do pełnej rezygnacji z tradycyjnych form komunikacji czy utrwalania danych. Przykładowo wprowadzony do użytku w sprawach cywilnych protokół elektroniczny, który zastąpił tradycyjny protokół papierowy, stanowi niekiedy problem dla samych sędziów, którzy przejmują referat po koledze i muszą odsłuchać kilkanaście godzin przesłuchań świadków. W oczywisty sposób wpływa to na wydłużenie procesu orzeczniczego. Pojawiła się sugestia, by protokół elektroniczny jedynie wspomagał tradycyjną formę protokołowania. Zwrócono również uwagę, że pełna digitalizacja akt sądowych może stanowić niemały problem. Z jednej strony generowałaby ogromne koszty, polegające na konieczności zatrudnienia co najmniej dwóch dodatkowych osób do każdego sądu, które zajmowałyby się wyłącznie skanowaniem akt. Dodatkowym problemem jest wykluczenie cyfrowe społeczeństwa, głównie osób starszych czy ubogich, którzy nie mają dostępu do internetu oraz nie potrafią posługiwać się urządzeniami mobilnymi i komputerami.

Paneliści podkreślali również zgodnie, że niezwykle istotne jest bezpieczeństwo przetwarzanych danych przed atakami hakerskimi. Obecnie wszystkie dane sądowe przechowywane są na serwerach sądów. Informatyzację mogą przeprowadzać sądy i już się to dzieje, np. w Sądzie Apelacyjnym we Wrocławiu, który od wielu lat jest prekursorem informatyzacji wymiaru sprawiedliwości. Przykładowo możemy już obecnie zapewnić bezpiecznych transfer wideo na potrzeby osób, które nie mogą stawić się w budynku sądu na przykład ze względu na niepełnosprawność. Informatyzacja, ze względu między innymi na wspomniane wcześniej wykluczenie cyfrowe, nie powinna przechodzić rewolucji, tylko ewolucji, z pozostawieniem jej hybrydowego charakteru – cyfrowo-tradycyjnego.

Wymieniono najważniejsze obszary zagrożeń: cyberbezpieczeństwo, backup danych czyli wprowadzenie odpowiedniego zabezpieczenia, brak unifikacji systemów administracyjnych i decentralizacja różnych oprogramowań. Konieczna jest wymiana danych pomiędzy jednostkami wdrażającymi informatyzację oraz współpraca między systemami. Powinniśmy wybierać rozwiązania, które poprzez analizę, będą najbardziej wydajne. Problem stanowi również jakość wdrażania nowych technologii i brak odpowiednich kompetencji pracowników sądów, których obciążono tymi obowiązkami. 

Wszyscy również zgodnie stwierdzili, że najważniejszym czynnikiem i adresatem informatyzacji wymiaru sprawiedliwości jest człowiek – interesariusz sądu. Stąd też między innymi tworzony nowy portal informacyjny sądu jest już w pełni dostosowany do potrzeb osób z niepełnosprawnościami według standardów WCAG 2.0. Sądownictwo powinno być czytelne dla jego odbiorców, nie tylko dla samych sędziów. Powinno również wykorzystywać nowe narzędzia do zbierania informacji bez potrzeby angażowania do tego obywateli. Obecnie ma to miejsce np. przy wykorzystaniu systemu PESEL oraz elektronicznych ksiąg wieczystych.

Rekomendacje:

1. Ewolucyjność zmian zamiast rewolucyjności – zmiany powinny być wprowadzane w tych obszarach, w których nowe technologie mogą usprawnić i przyspieszyć postępowanie, a jednocześnie obywateli są przygotowani na te zmiany
2. Niezwykle ważne jest bezpieczeństwo cyfrowe wymiaru sprawiedliwości, zatem wszystkie zmiany i wdrażanie nowych narzędzi powinno uwzględniać tę kwestię
3. Wprowadzenie pełniejszego dostępu do danych publikowanych na portalu orzeczeń, publikowanie większej liczby orzeczeń w celu choćby umożliwienia obywatelom ustalenia linii orzeczniczej w danego rodzaju sprawach, co może niejednokrotnie odwieść ich od kierowania pochopnych roszczeń czy na przykład żądania wygórowanych kwot tytułem zadośćuczynienia
4. Nowe technologie powinny zmierzać do ułatwienia komunikacji obywatela z sądem, powinny być obligatoryjnie wykorzystywane telekonferencje w przypadku przesłuchania świadków zamieszkujących daleko od sądu lub konieczności przesłuchania osób umieszczonych w zakładach karnych lub aresztach bez konieczności doprowadzania ich do sądów
5. Jawność algorytmów wykorzystywanych w sądownictwie np. w celu przydzielania spraw sędziom – jako element wpływający na jawność i transparentność funkcjonowania organów władzy publicznej
6. Zwiększenie kompetencji pracowników sądów w zakresie wdrażania, obsługi i utrzymania systemów informatycznych, jak również zwiększenie ich płac, aby zatrzymać odpływ wykwalifikowanych specjalistów. Rozwiązaniem może być szkolenie pracowników już na płaszczyźnie sądu, tworzenie jednostek organizacyjnych wyspecjalizowanych w zakresie obsługi i utrzymaniu systemów informatycznych.