Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Przyjęcie budżetu Rzecznika w zaproponowanym przez Sejm w dniu 28 stycznia 2016 r. kształcie nie będzie zapewniać niezależności finansowej w świetle standardów międzynarodowych, co może grozić Polsce obniżeniem ratingu przez Międzynarodowy Komitet Koordynacyjny.

• Krajowe instytucje ochrony praw człowieka (ang. National Human Rights Institutions, NHRI) są organami funkcjonującymi we współczesnych demokracjach jako instytucje niezależne, posiadające ustawowy, a często także konstytucyjny mandat w zakresie ochrony praw człowieka.

• Ograniczenie niezależności finansowej RPO będzie prowadzić do naruszenia zobowiązań międzynarodowych Polski i w ten sposób naruszać wyznaczone standardy międzynarodowe. Zgodnie z art. 18 ust. 3 Protokołu fakultatywnego do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, Państwa – Strony podejmują się udostępnić niezbędne środki dla działania krajowych mechanizmów prewencji. Należy podkreślić, że nie mogą to być jakiekolwiek środki, lecz niezbędne dla regularnego sprawdzania miejsc pozbawienia wolności. Zgodnie z art. 19 lit. A Protokołu, krajowy mechanizm prewencji (czyli Rzecznik) ma dokonywać regularnego sprawdzenia sposobu traktowania osób pozbawionych wolności w miejscach zatrzymań. Ograniczenie możliwości budżetowych oznacza automatycznie ograniczenie intensywności wizytacji. Trzeba zaznaczyć, że już dotychczasowe środki były niewystarczające, co potwierdza Raport z wizyty Europejskiego Komitetu do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu przeprowadzonej w Polsce w dniach 5-17 czerwca 2013 r. 

Również według Europejskiej Komisji Przeciwdziałania Rasizmowi i Nietolerancji (ECRI Conclusions on the implementation of the recommendations in respect of Poland subject to interim follow-up, 20.03.2013, s. 5-6), środki osobowe oraz finansowe przyznane Rzecznikowi na realizację zadań z zakresu równego traktowania są niewystarczające. Podobne stanowisko prezentuje Komitet do spraw wszelkich form dyskryminacji kobiet (CEDAW, Conluding observations on the combined seventh and eight periodic reports of Poland, 7.11.2014). Także zalecenia Komitetu do spraw Likwidacji Dyskryminacji Rasowej z 2014 r. w sposób jednoznaczny wskazują na konieczność przekazania Rzecznikowi Praw Obywatelskich wystarczających środków finansowych.

• ​W prawie międzynarodowym swoistą konstytucję dla krajowych instytucji ochrony praw człowieka stanowią tzw. Zasady Paryskie, przyjęte rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 48/134 z 29 grudnia 1993 r. Zawierają one wyjaśnienie i opis głównych obowiązków NHRI, a także wspólne normy określające zasady ich funkcjonowania. Wskazują na standardy minimalne, które muszą być przestrzegane, by zapewniona była niezależność i bezstronność instytucji. Podkreślają m.in. konieczność zagwarantowania szerokiego mandatu do działania, niezależności od władzy wykonawczej, zagwarantowania adekwatnych środków i uprawnień do prowadzenia spraw. Podstawową cechą krajowych organów ma być zatem ich niezależność i bezstronność, uwzględniana zarówno w wymiarze instytucjonalnym i funkcjonalnym, jak i finansowym.

Aktem interpretującym Zasady Paryskie są tzw. Uwagi Ogólne (ang. General Observations), przyjęte przez Podkomitet w sprawie Akredytacji (ang. Sub-Committee on Acreditation) i zatwierdzone przez Międzynarodowy Komitet Koordynacyjny Narodowych Instytucji Promocji i Ochrony Praw Człowieka (ang. International Committee of National Human Rights Institutions for the Promotion and Protection of Human Rights). Należy podkreślić, że polski Rzecznik Praw Obywatelskich został akredytowany przy tym Komitecie ze statusem A, jako instytucja funkcjonującej w pełni w zgodzie z Zasadami Paryskimi. Oznacza to, że uznano pełną niezależność i bezstronność Rzecznika w świetle uniwersalnego standardu międzynarodowego. Jedynie kilkanaście krajów członkowskich Unii Europejskiej posiada instytucje ochrony praw człowieka cieszące się takim, w pełni niezależnym, statusem.

• Również inne akty międzynarodowe podkreślają konieczność zapewnienia niezależności finansowej krajowych instytucji ochrony praw człowieka. W szczególności zwraca na to uwagę Rada Praw Człowieka ONZ, która w rezolucji 27/18 z 25 września 2014 r. wskazała, że krajowe organy, a także ich personel nie mogą być narażane – w kontekście prowadzonych spraw – na żadną formę odwetu czy zastraszania, włączając w to naciski polityczne, zastraszanie fizyczne, czy także nieuzasadnione ograniczenia budżetu.  

Zasady ustanowienia i funkcjonowania NHRI zostały określone też w wielu dokumentach Rady Europy, w tym w rezolucji Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy 1615(2003), gdzie wyraźnie wzywa się państwa – członków Rady Europy do zagwarantowania wystarczających środków budżetowych przeznaczonych na działalność krajowych ombudsmanów tak, by możliwe było podejmowanie przez nich działań w warunkach pełnej niezależności w odniesieniu zarówno do budżetu, jak i personelu. Podobnie o niezależności NHRI stanowi zalecenie Komitetu Ministrów Rady Europy Rec 97(14)E w sprawie ustanowienia niezależnych instytucji promocji i ochrony praw człowieka.

• Efektywne wykonywanie zadań przez Rzecznika Praw Obywatelskich na arenie krajowej, a także zwiększenie roli w wykonywaniu zobowiązań Polski wynikających z konwencji międzynarodowych, w świetle przytoczonych wyżej aktów międzynarodowych ustanawiających minimalny standard funkcjonowania NHRI, musi wiązać się z odpowiednią niezależnością finansową.