Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Brak koordynacji usług społecznych dla osób starszych na terenach wiejskich to jeden z głównych wniosków z badania zrealizowanego dla Rzecznika Praw Obywatelskich.
• Starzenie się polskiego społeczeństwa niesie szczególne wyzwania dla terenów wiejskich. Koordynacja usług społecznych wewnątrz gmin i między gminami, kreatywne łączenie ograniczonych zasobów – są konieczne, aby poprawić jakość, dostępność i efektywność usług dla starszych mieszkańców.

12 czerwca na seminarium eksperckim w Biurze RPO spotkali się przedstawiciele gmin wiejskich, świata nauki i społeczeństwa obywatelskiego. Celem seminarium było poznanie dobrych praktyk dotyczących koordynacji usług społecznych dla osób starszych. W dyskusji uczestnicy omówili bariery prawne i organizacyjne utrudniające działania koordynacyjne.

Seminarium otwiera cykl dyskusji eksperckich skupionych wokół kluczowych wniosków z badania „Dostępność usług społecznych dla osób starszych na terenach wiejskich” . Badanie zostało przygotowane przez Komisję Ekspertów ds. Osób Starszych przy RPO we współpracy z Instytutem Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN pod kierownictwem prof. dr hab. Barbary Szatur-Jaworskiej. Badanie w terenie zrealizowała firma Badania i Działania. 

- Dziś rozmawiamy o koordynacji usług społecznych, a na kolejnych seminariach poruszymy temat wykluczenia transportowego i dostępu do usług z obszaru zdrowia – poinformowała Barbara Imiołczyk, dyrektorka Centrum Projektów Społecznych Biura RPO.

Prof. dr hab. Barbra Szatur-Jaworska z Uniwersytetu Warszawskiego wskazała, że przyglądając się dobrym praktykom, warto pamiętać, że koordynacja to forma zarządzania działaniami więcej niż jednego podmiotu, skupiona wokół realizacji wspólnych celów. Wymaga zastosowania adekwatnych do sytuacji form, uzgodnień i współpracy. Profesor podkreśliła, że w teoretycznych założeniach mechanizmów koordynacji rozróżnia się  koordynację kontraktową i relacyjną. – Dziś dużo czasu poświęciliśmy mechanizmowi relacyjnemu opartemu o zaufanie i relacje społeczne. Dużo mniej mówiliśmy o mechanizmach opartych o umowy. To wymaga na pewno pogłębienia – podsumowała profesor.

Prof. dr hab. Barbra Szatur-Jaworska wskazała, że  dyskusja w trakcie seminarium dotyczyła koordynacji w trzech płaszczyznach: koordynacji międzyorganizacyjnej (która jest kluczowa dla polityki senioralnej), koordynacji na poziomie wspólnot lokalnych oraz koordynacji na poziomie rodzin i jednostki, aby włączyć je do korzystania z usług. Wskazała, że podczas seminarium najszerzej omówiono koordynację na poziomie rodzin i jednostek, mniej było przykładów koordynacji międzyorganizacyjnej.

Profesor zaznaczyła, że w prezentowanych przykładach usług wymieniane były różne narzędzia koordynacji: np. diagnoza, wymiana informacji, budowanie relacji społecznych, budowanie zespołów zadaniowych, praca zespołowa, łączenie i dzielenie zasobów, tworzenie indywidulanych planów, edukacja do współpracy, motywowanie do uczestnictwa w tworzeniu indywidualnych planów wsparcia. W dyskusji wyraźnie wybrzmiało, że zasoby finansowe i prawne dla rozwiązań koordynacji są ograniczone.

Dyskusję podczas seminarium poprowadziła Beata Tokarz-Kamińska z Biura RPO. W pierwszej części seminarium omówione zostały doświadczenia dotyczące koordynacji współpracy z osobami starszymi oraz organizacji usług opiekuńczych i transportowych na terenach wiejskich. 

Alina Hackiewicz-Stępień przedstawiła swoje doświadczenia z pracy na stanowisku koordynatorki ds. współpracy z osobami starszymi w gminie Mielnik. – To jest przede wszystkim praca w terenie. Koordynator musi mieć samochód i prawo jazdy. Starsi mieszkańcy i rodziny zgłaszają różne potrzeby. Pomagam w umówieniu wizyty u lekarza. Udzielam informacji o tym, kto może pomóc w danej sytuacji. Kontaktuję z lokalnymi instytucjami np. policją czy ośrodkiem pomocy społecznej. Organizuję spotkania i warsztaty dla osób starszych w świetlicach wiejskich oraz wyjazdy. Te działania pozwoliły nam poznać się i zbudować dobre relacje – podkreśliła Pani Alina. Koordynatorka wskazała, że dla osób na takim stanowisku potrzebne byłoby wsparcie w postaci szkoleń oraz superwizja. W codziennej pracy zdarzają się różne trudne doświadczenia – osoba starsza umiera, ma depresję.  Trudnością jest także to, że to stanowisko jest jednoosobowe, gdy koordynator zachoruje, trudno o zastępstwo.

Dr hab. Sylwia Michalska, prof. IRWIR PAN przedstawiła wnioski z ewaluacji innowacji społecznej „Koordynator w hospicyjnej opiece domowej”. Innowacja została opracowana  przez Fundację Hospicjum Proroka Eliasza do wdrożenia na terenach wiejskich. W innowacji Koordynator Opieki nad Osobami Zależnymi (KOOZ) współpracuje z interdyscyplinarnym zespołem specjalistów i z tworzoną siecią organizacji i instytucji  świadczących usługi dla osób starszych. Włączenie koordynatora zapewnia bardzo dobre rozpoznanie potrzeb osoby starszej – w oparciu o regularnie aktualizowany kwestionariusz. Diagnoza potrzeb umożliwia udzielenie adekwatnego wsparcia. Dr hab. Sylwia Michalska wskazała na ryzyko przeciążenia koordynatora, gdy ma pod opieką zbyt wiele osób starszych lub gdy podejmuje się samodzielnego wykonania niektórych zadań, zamiast uruchomić zasoby z sieci lokalnych instytucji i organizacji. - Koordynator zatrudniony w projekcie przez organizację pozarządową ma zazwyczaj słabszą pozycję do włączania zasobów innych instytucji/organizacji niż koordynator zatrudniony przez gminę- podkreśliła.

Karolina Poczykowska z Ośrodka Wspierania Organizacji Pozarządowych w Białymstoku przedstawiła rekomendacje na podstawie skalowania innowacji społecznej "Opieka domowa na terenach wiejskich” . Innowację testowało 21 podmiotów w 13 województwach. Karolina Poczykowska wskazała, iż jedną z ważniejszych barier w czasie skalowania był brak znajomości rzeczywistego zapotrzebowania na usługi opiekuńcze na poziomie gmin. Pojawiły się trudności w rekrutacji i wyborze osób najbardziej potrzebujących. Istotnym wnioskiem jest także to, że usługi opiekuńcze nie są ani powszechne ani dostępne na terenach wiejskich (mała wiedza zarówno pacjentów i ich rodzin a także lekarzy pierwszego kontaktu). Problemy dotyczyły też dojazdu opiekunek czy specjalistów z interdyscyplinarnego zespołu do domów osób starszych. Jest to związane z wykluczeniem transportowym terenów wiejskich. – Skalowanie innowacji pokazało także, że włączenia w opiekę podmiotów środowiska lokalnego, rozwój wolontariatu wymaga czasu. Ten cel trudno osiągnąć w trybie krótkiego projektu. Jeśli model był wdrażany przez ośrodek pomocy społecznej lub CUS to było zdecydowanie większe przełożenie na włączenie społeczności niż w sytuacjach gdy model wdrażały instytucje medyczne- podkreśliła pani Karolina.

Maria Kłosiewicz, wójt gminy Żabia Wola przedstawiła doświadczenia w koordynacji usług transportowych w ramach Związku Powiatowo-Gminnego Grodziskie Przewozy Autobusowe. Celem utworzenia Związku była wspólna organizacja połączeń autobusowych przez różne jednostki samorządu terytorialnego. Obecnie Związek zrzesza i obsługuje 19 gmin w 3 powiatach – co daje 85 linii autobusowych. Obowiązują te same stawki biletowe i standard przewozu. -  Na terenie Gminy Żabia Wola, funkcjonuje osiem linii. To duża zmiana, korzystnie oceniana przez mieszkańców. Osoby powyżej 70 roku życia mogą podróżować bez opłat. Wyzwaniem są oczywiście finanse. Istotne są środki przekazywane z Funduszu Przewozów Autobusowych – podkreśliła wójt. 

Paweł Rabiej, Pełnomocnik Rektora ds. Strategii i Rozwoju Uczelni Korczaka wskazał, że przedstawione doświadczenia współpracy pokazują, że takie działania są możliwe ale wbrew systemowi. Ze względu na wyludnianie się, demografię dostęp do usług społecznych na terenach wiejskich to będzie narastający problem. - Biorąc pod uwagę rozwiązania na poziomie strategii europejskich, coraz silniejsze są głosy, że powinna istnieć strategia społeczna dla terenów wiejskich. Warto domagać się opracowania także krajowej strategii wsparcia usług społecznych na terenach wiejskich i odległych - zaznaczył Pełnomocnik. 
Paweł Rabiej wskazał, że jest wiele ciekawych rozwiązań zagranicznych w zakresie koordynacji usług dla osób starszych na terenach wiejskich – np. w Aragonii rozwijana jest teleopieka i usługi zdalne, Włosi wykorzystują wiejskie apteki do wystawiania recept. Ale dla takich skoordynowanych rozwiązań konieczny jest system zintegrowanych danych medycznych. I to jest postulat systemowy. 

Anna Hincz z Fundacji Stocznia zwróciła uwagę, że dyskusji o koordynacji opieki powinna też towarzyszyć dyskusja o jakości opieki. Ważne jest pytanie,  jak zadbać o godność i podmiotowość – zarówno osoby starszej jak i osoby opiekuńczej.

Dr hab. Mariola Racław, prof. UW wskazała, że istotnym problemem w rozwoju usług społecznych są starzejące się zasoby kadr medycznych i pomocowych. Problemy  kadrowe są szczególnie widoczne na terenach wiejskich. Jednym z rozwiązań może być zjawisko krzyżowania się kompetencji (skill mix), kiedy jedna grupa specjalistów jest przyuczana do wykonywania różnych zadań.
Profesor zwróciła uwagę, że aby koordynacja usług  społecznych była możliwa, trzeba wprowadzić zmiany już na poziomie kształcenia kadr. Teraz sektor zdrowia,  pomocy społecznej oraz wsparcia społecznego funkcjonują osobno. Nie ma pomysłu, jak te sektory zbliżać – chociażby na etapie kształcenia. W drugiej części seminarium zostały przedstawione doświadczenia z koordynacji usług społecznych w programach pilotażowych i modelowych. Uczestnicy seminarium zastanawiali się, jak te doświadczenia wykorzystać przy tworzeniu rozwiązań dla osób starszych na terenach wiejskich.

Paweł Jordan, prezes Stowarzyszenia BORIS zaprezentował Model Kręgów Wsparcia wprowadzony już w wielu społecznościach w pracy z osobami z niepełnosprawnością intelektualną i ich rodzinami. Model uruchamia dla  osoby wsparcie formalne (lokalne instytucje i organizacje) jak i nieformalne  (przyjaciele, sąsiedzi). Wzmacnia uczestnictwo osoby w życiu społeczności, buduje relacje. - Chciałbym zwrócić uwagę na to, co jeszcze w czasie dyskusji nie wybrzmiało. Model jest skupiony na konkretnej osobie, na jej potencjałach, a nie na jej problemach czy deficytach. Ważna jest podmiotowość, udział osoby w procesie tworzenia własnego planu  - podkreślił Paweł Jordan.

Katarzyna Szczerbowska, rzeczniczka Kongresu Zdrowia Psychicznego przedstawiła doświadczenia w koordynacji usług w ramach pilotażu Centrów Zdrowia Psychicznego.
Centra mają wzmacniać człowieka w zdrowieniu. Koordynacja opieki i budowanie sieci wsparcia są wpisane w ten model. Osoba, która przychodzi do centrum, trafia do punktu zgłoszeniowo-koordynującego. Z każdą osobą rozmawia psycholog i tworzy plan dalszych działań. Do współpracy z Centrum włączane są różne podmioty: domy kultury, szkoły, ops czy urząd pracy – wszyscy, którzy chcą i mogą wnieść zasoby. – Na ten model nie wiemy jaka będzie przyszłość Centrów, pilnie potrzebujemy wsparcia i konkretnych działań- podkreśliła.

Dr hab. Dobroniega Głębocka, prof. UAM, przedstawiła koncepcję koordynacji zastosowaną w modelu Centrum Usług Społecznych (CUS). Profesor podkreśliła, że istotne jest to, że CUS-y adresują swe działania szeroko do mieszkańców, a nie tylko do osób wymagających pomocy.  W CUS-ach powstają Indywidualne Plany Usług Społecznych. Ważną rolę odgrywa Organizator Usług Społecznych oraz Organizator Społeczności Lokalnej- osoba lub zespół osób, których zadaniem jest aktywizacja i rozwijanie współpracy z mieszkańcami. Centra działają  także w gminach wiejskich, więc są doświadczenia z wdrażania tego modelu w różnych społecznościach.

Anna Rychły-Mierzwa ze Stowarzyszenia Metropolia Krakowska przedstawiła narzędzia współpracy ponadlokalnej w obszarze usług społecznych. Ekspertka wskazała, że w ramach metropolii współpracuje 15 gmin w oparciu o wspólnie wypracowaną strategię. Przestrzenią do wymiany dobrych praktyk i konsultacji są tematyczne fora współpracy – jedno z nich dotyczy usług społecznych. Obecnie trwają prace nad opracowaniem  narzędzia do stworzenia przez gminy wspólnej Bazy Usług Społecznych – także w zakresie usług dla osób starszych i z niepełnosprawnościami. Stworzenie Mapy ma pomóc wskazać na tzw. „białe plamy” – obszary gdzie brakuje usług. W ramach prowadzonych programów gminy z terenu metropolii mogą korzystać z doradztwa merytorycznego w zakresie wdrażania rozwiązań na rzecz dostępności.

Beata Tokarz-Kamińska z Biura RPO podziękowała uczestnikom i uczestniczkom za obecność i żywą dyskusję. Zapewniła, że wnioski z seminarium zostaną wykorzystane w dalszych działaniach Rzecznika Praw Obywatelskich na rzecz poprawy jakości życia osób starszych na terenach wiejskich.