Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich uznaje jeden z przepisów Kodeksu postępowania karnego za dyskryminujący osoby niepoczytalne i wnosi o jego zmianę 
• Przepis głosi, że sąd uniewinnia oskarżonego np. wobec niepopełnienia zarzucanego mu czynu lub braku cech przestępstwa - jeśli jednak oskarżony jest niepoczytalny, sąd jedynie sprawę umarza
• W przeciwieństwie do uniewinnienia umorzenie stwierdza, że podsądny popełnił zarzucony czyn; takie wyroki nie mogą być zatem wydawane zamiennie - podkreśla RPO

Adam Bodnar wystąpił do ministra sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry o rozważenie działań legislacyjnych w celu zmiany art. 414 par. 1 Kpk - tak, aby zrównać sytuację prawną osób uznanych za niepoczytalnych z poczytalnymi. Powołał się na sprawy wypływające do Biura RPO.

Kwestionowany artykuł głosi: „W razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego okoliczności wyłączającej ściganie lub danych przemawiających za warunkowym umorzeniem postępowania, sąd wyrokiem umarza postępowanie albo umarza je warunkowo. Jednakże w razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 par. 1 pkt 1 i 2 sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny”. Oznacza to, że sąd wydaje wyrok uniewinniający, gdy stwierdzi, że zarzucanego czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia oraz gdy czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa. Wyjątkiem jest jednak sytuacja, gdy sprawca w chwili czynu był niepoczytalny - wtedy sąd wydaje wyrok umarzający.

Rzecznik powołuje się na doktrynę prawa, w której podkreśla się, że gdyby nie wyłączenie z art. 414 par. 1 Kpk, także wobec sprawcy niepoczytalnego należałoby wydać wyrok uniewinniający - tak jak wobec  osoby poczytalnej. Takie też jest utrwalone orzecznictwo Sądu Najwyższego, który uznawał, że w razie stwierdzenia braku podstaw faktycznych czy dostatecznych dowodów do uznania oskarżonego za winnego przestępstwa, sąd powinien wydać wyrok uniewinniający.

W doktrynie stwierdza się, że art. 414 par. 1 Kpk wykazuje rażącą niespójność systemową z Kodeksem karnym. Wyrok umarzający musi bowiem zawierać dokładne określenie czynu i jego kwalifikacji prawnej oraz wskazanie przyczyn umorzenia. Stwierdza on sprawstwo oskarżonego określonego czynu o określonej kwalifikacji prawnej. Natomiast w wyroku uniewinniającym sąd przytacza jedynie opis i kwalifikację prawną czynu, którego popełnienie oskarżyciel zarzucił oskarżonemu. Ustawodawca uczynił tak, mimo że sprawca czynu winy nie ponosi i nie można mu przypisać odpowiedzialności karnej. Artykuł 31 par. 1 Kodeksu karnego wprost przecież stanowi, że sprawca niepoczytalny w chwili czynu nie popełnia przestępstwa.

Tym samym art. 414 par. 1 pogarsza sytuację prawną oskarżonego, wobec którego zamiast uniewinnienia postępowanie umorzono. Wyrok umarzający postępowanie różni się bowiem  w konsekwencjach prawnych od wyroku uniewinniającego i wyroki te nie mogą być wydawane zamiennie - zaznacza RPO.

Artykuł ten stanowi zatem dyskryminację osób niepoczytalnych. Powoduje, że ich sytuacja prawna jest niezasadnie i negatywnie różnicowana w porównaniu z osobami poczytalnymi, co uprawnia do stwierdzenia, że narusza on Konstytucję RP, w tym jej art. 32 ust. 1 (zasada równości wobec prawa).

Rzecznik podkreśla, że poprzedni Kpk z 1969 r. przewidywał w opisywanych sytuacjach jedynie wydanie wyroku uniewinniającego. Zmiana nastąpiła wraz z wejściem w życie Kpk z 1997 r., bez szczegółowego uzasadnienia.

Wszystko to skłania do postulatu by przywrócić zapis Kpk z 1969 r., przewidującego wydanie wyroku uniewinniającego również w stosunku do osoby niepoczytalnej. Dlatego RPO zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości o rozważenie podjęcia działań legislacyjnych co do  zmiany art. 414 par. 1 Kpk we wskazanym kierunku.

Zgodnie z Kodeksem karnym nie popełnia przestępstwa ten, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego (tj. defektów w sferze intelektualnej) lub innego zakłócenia czynności psychicznych (np. wskutek silnego wzburzenia czy złego stanu zdrowia wpływającego na sferę postrzegania), nie mógł w czasie czynu rozpoznać, że dane zachowanie będzie stanowić przestępstwo lub pokierować swoim postępowaniem (czyli wskutek  zaburzeń - postępować zgodnie z prawem).

II.510.601.2018