Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Sprawa pani Jolanty z Warszawy:

Rzecznik Praw Obywatelskich wytoczył powództwo  o zadośćuczynienie z tytułu naruszenia praw pacjenta i dóbr osobistych na rzecz niewidomej niewpuszczonej z psem przewodnikiem do niepublicznego ZOZ.

Stan faktyczny:

Wizyta pani Jolanty w niepublicznym ZOZ w celu doboru protezy ocznej została odwołana po tym jak wskazała mailowo, że zamierza przyjść z psem przewodnikiem. W pozwie RPO wskazał m.in. na konstytucyjnie gwarantowane prawo równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

Zespół, który prowadzi sprawę w Biurze RPO:

Zespół do spraw Równego Traktowania

Stan sprawy:

28 marca 2018 r. Sąd Okręgowy uwzględnił apelację RPO, oddalił zaś apelację pozwanego lekarza.

Dlaczego sprawa jest istotna dla RPO?

W sprawie kluczową kwestią jest dostęp do dóbr i usług przez osoby niewidome korzystające z pomocy psa przewodnika, a także kwestia niedyskryminacji osób z niepełnosprawnością przy korzystaniu ze świadczeń zdrowotnych realizowanych ze środków publicznych.

Skąd RPO wie o sprawie?

Wniosek obywatelki.

Argumenty prawne RPO:

Jednym ze środków ochrony wolności i praw człowieka i obywatela, a także realizacji zasady równego traktowania, przewidzianych w art. 14 pkt 4 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich, jest możliwość żądania wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych na prawach przysługujących prokuratorowi.

Rzecznik korzysta z uprawnień przewidzianych w art. 14 pkt 4 ustawy wyjątkowo, na zasadzie subsydiarności, zwłaszcza, gdy wymaga tego szczególna sytuacja strony lub gdy sprawa ma charakter precedensowy, a jej rozstrzygnięcie będzie miało istotne znaczenie dla ukształtowania sytuacji prawnej innych obywateli. Niniejszą sprawę, dotyczącą ochrony prawnej przysługującej osobom z niepełnosprawnościami przed dyskryminacją w obszarze ochrony zdrowia, Rzecznik zalicza do takiej właśnie kategorii spraw.

Stosownie do treści art. 25 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do osiągnięcia najwyższego możliwego poziomu zdrowia na zasadzie równości z innymi osobami. W tym celu organy i instytucje publiczne zobowiązane są m.in. do zapewnienia takiego samego jak w przypadku innych osób zakresu, jakości i standardu opieki zdrowotnej (art. 25 lit. a KPON), a także do zapobiegania przypadkom odmowy udzielenia usług zdrowotnych ze względu na niepełnosprawność pacjenta (art. 25 lit. f).

Regulację tę uzupełnia przepis art. 9 Konwencji, zgodnie z którym Polska zobligowana jest do eliminowania przeszkód i barier w zakresie dostępności m.in. do instytucji zapewniających opiekę medyczną (art. 9 ust. 1 lit. a KPON), a także zapewnienia różnych form pomocy i pośrednictwa ze strony innych osób lub zwierząt w celu ułatwienia dostępu do ogólnodostępnych budynków i innych obiektów publicznych (art. 9 ust. 2 lit. e KPON). W stosunku do instytucji prywatnych Polska zobowiązała się natomiast do podejmowania odpowiednich środków w celu zapewnienia, że podmioty te - oferując ogólnie dostępne usługi lub usługi powszechnie zapewniane, będą brały pod uwagę wszystkie aspekty ich dostępności dla osób z niepełnosprawnościami (art. 9 ust. 2 lit. b KPON). Zobowiązanie to nabiera szczególnego znaczenia w zakresie opieki zdrowotnej, jak bowiem podkreślił Komitet ONZ do spraw Praw Osób Niepełnosprawnych: ochrona zdrowia i opieka socjalna będą nieosiągalne dla osób z niepełnosprawnościami, jeżeli osoby te nie będą posiadać dostępu do miejsc, w których usługi tego rodzaju są świadczone (Komentarz generalny nr 2 (2014) Komitetu do spraw Praw Osób Niepełnosprawnych – artykuł 9: Dostępność (CRPD/C/GC/2), pkt 41).

Z międzynarodowymi standardami w tym obszarze korespondują regulacje prawa krajowego. Równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych każdemu obywatelowi gwarantuje art. 68 Konstytucji RP. Przepis art. 68 ust. 3 Konstytucji nakłada ponadto na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej m.in. osobom niepełnosprawnym. W myśl art. 6 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta, pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej. Przepis ten należy interpretować także w świetle art. 32 ust. 2 Konstytucji, zgodnie z którym nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Oznacza to, że w ramach powszechnego systemu opieki zdrowotnej pacjent ma prawo do równego, sprawiedliwego i niedyskryminującego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, niezależnie od swojej sytuacji osobistej, w tym niepełnosprawności. Na zasadzie równego traktowania, solidarności społecznej i zapewnienia ubezpieczonemu równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej i wyboru świadczeniodawców spośród tych świadczeniodawców, którzy zawarli umowę z Funduszem, opiera się system ubezpieczeń zdrowotnych zgodnie z art. 65 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 581, z późn. zm.).

Pozbawienie pacjenta z niepełnosprawnością dostępu do tych świadczeń należy zatem uznać za akt dyskryminacji, niezależnie od tego, czy dopuściła się tego instytucja publiczna, czy też prywatna (por. Komentarz generalny nr 2 (…), pkt 14). Warto podkreślić, że za dyskryminację uważa się również odmowę racjonalnego usprawnienia, rozumianego jako konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania, nie nakładające nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku, w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami możliwości korzystania z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami (art. 2 KPON).

Przykładem racjonalnego usprawnienia w ustawodawstwie polskim jest przepis art. 20 a ustawy o rehabilitacji, zgodnie z którym osoby niepełnosprawne wraz z psem asystującym mają prawo wstępu do obiektów użyteczności publicznej, w tym do budynków i ich otoczenia przeznaczonych m.in. na potrzeby opieki zdrowotnej. Przepis ten zobowiązuje równocześnie osoby z niepełnosprawnościami do posiadania certyfikatu potwierdzającego status psa asystującego, zaświadczenia o wykonaniu wymaganych szczepień weterynaryjnych, a także do odpowiedzialności za ewentualne szkody wyrządzone przez zwierzę. Odmowa zastosowania opisanych powyżej przepisów prawa stanowi dyskryminację pośrednią, definiowaną jako sytuację, w której dla osoby fizycznej m.in. ze względu na niepełnosprawność na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje lub szczególnie niekorzystna dla niej sytuacja, chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnieciu tego celu są właściwe i konieczne (art. 3 pkt 2 ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania, Dz. U. Nr 254, poz. 1700 z późn. zm.).

Problematyka ograniczania dostępu do usług osobom poruszającym się przy wsparciu psa asystującego była już przedmiotem oceny polskich sądów powszechnych. Wyrokiem z dnia 28 września 2011 r. (sygn. akt I ACa 300/11 niepub.) Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że odmowa wstępu do restauracji osoby niepełnosprawnej z psem asystentem stanowi naruszenie dóbr osobistych oraz zasady równego traktowania w dostępie do usług oferowanych publicznie. W uzasadnieniu do powyższego orzeczenia, czytamy m.in.: do dyskryminacji dochodzi nie tylko, gdy brakuje obiektywnego uzasadnienia różnicy traktowania osób będących w takiej samej sytuacji, ale także wtedy gdy pozornie neutralne warunki, kryteria lub praktyki, stosowane są na równi wobec wszystkich, lecz w sposób szczególny dotykają pewną grupę społeczną. Sąd Apelacyjny w Warszawie słusznie zauważył więc, że dla niektórych osób z niepełnosprawnościami korzystanie z pomocy psa przewodnika jest warunkiem niezbędnym do prowadzenia niezależnego życia, co stawia je w szczególnej sytuacji w porównaniu z innymi osobami. Prawnym obowiązkiem usługodawców - w tym podmiotów leczniczych - jest uwzględnienie tych specyficznych potrzeb w prowadzonej przez siebie działalności w celu zapewnienia, na zasadzie równości z innymi osobami, dostępu do oferowanych usług. W sprawie będącej przedmiotem niniejszego pozwu, dostęp do usług świadczonych przez firmę O. stanowi jednocześnie prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych, o którym mowa w art. 6 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta.

Numer sprawy:

XI.812.1.2015