Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Trzeba zmienić sposób myślenia o wymiarze sprawiedliwości – mówił RPO Adam Bodnar podczas II Kongresu Prawników Polskich
• Chodzi o to, by spojrzeć na niego z perspektywy obywatela, który w sądzie chce uzyskać sprawiedliwość
• Rzecznik zadeklarował wolę, by do końca jego kadencji w 2020 r. Biuro RPO było miejscem na taką debatę z udziałem wszystkich zainteresowanych środowisk

Rzecznik Praw Obywatelskich był jednym z gości odbywającego się 1 czerwca 2019 r. w Poznaniu II Kongresu Prawników Polskich. Jego organizatorami były: Stowarzyszenie Sędziów Polskich "Iustitia", Naczelna Rada Adwokacka oraz Krajowa Rada Radców Prawnych. Wzięło w nim udział kilkaset osób. To kontynuacja Kongresu z 2017 r.

Szanowna Pani Pierwsza Prezes,

Dostojni Zgromadzeni Goście,

Szanowni Państwo,

Kilka dni temu, po wykładzie na Uniwersytecie w Oslo, badaczka z Węgier zapytała mnie, jak to się stało, że polscy sędziowie tak masowo zaprotestowali przeciwko reformie sądownictwa i niszczeniu podstaw demokratycznego państwa prawa. Ona tej energii nie widziała u sędziów węgierskich. Odpowiedziałem, że jest to konsekwencja trzech czynników:

• odwagi cywilnej i dziedzictwa „Solidarności”, w tym wsparcia takich autorytetów jak prof. Adam Strzembosz,
• traktowania Konstytucji, członkostwa w UE oraz praworządności poważnie – jako swoistego doświadczenia pokoleniowego i formacyjnego;
• solidarności prawników – sędziów, adwokatów, radców prawnych, prokuratorów, naukowców oraz organizacji pozarządowych.

Za to, że mogłem w ten sposób odpowiedzieć chciałbym Państwu serdecznie podziękować. To dzięki Państwa postawie obywatele mają wciąż prawo do niezależnego sądu. I doświadczają każdego dnia, na czym niezależność polega.

Natomiast dzisiejszy Kongres to przede wszystkim refleksja nad przyszłością. Niezależnie od czynników, na które nie mamy wpływu, musimy wszyscy pracować – w granicach naszych kompetencji, umiejętności oraz z pełnym zaangażowaniem – nad poprawą funkcjonowania naszego państwa. Musimy także dokładać wysiłku, aby chronić podstaw Konstytucji. Musimy okazywać wsparcie tym, którzy ze względu na swoją postawę stali się ofiarami postępowań dyscyplinarnych. W tym miejscu chciałbym szczególnie docenić inicjatywę Komitetu Obrony Sprawiedliwości – to jest właśnie znaczenie słowa „solidarność” w 30-lecie wolnych wyborów – wolni obywatele stają w obronie wolnych sędziów. 

Cieszę się, że w 15-lecie polskiego członkostwa w Unii Europejskiej, Trybunał Sprawiedliwości UE stał się obrońcą wartości podstawowych dla integracji europejskiej. Kolejne sprawy podejmowane przez Komisję Europejską oraz pytania prejudycjalne naszych sądów dają nadzieję na zatrzymanie lawiny zmian. Już teraz dzięki postanowieniu z 19 października 2018 r. możemy być tutaj razem z wieloma sędziami Sądu Najwyższego, w tym z Pierwszą Prezes Sądu Najwyższego. Jestem głęboko przekonany, że za pomocą środków prawnych, za pomocą „przebudzenia” mechanizmów ochrony praworządności, uda się w Polsce obronić niezależne sądownictwo. Najbliższe etapy to 18 czerwca – rozprawa przed Wielką Izbą TSUE w sprawie pytań prejudycjalnych zadanych przez sądy z Warszawy i Łodzi, oraz 24 czerwca – wyrok TSUE w sprawie Komisja v. Polska.

Szanowni Państwo,

Jak Państwo doskonale wiedzą, troska Rzecznika Praw Obywatelskich dalece wykracza poza kwestie wyłącznie ustrojowe. Niezależność sądownictwa może być w pełni urzeczywistniona, tylko jeśli sądy działają sprawnie oraz są odpowiedzialne w stosunku do obywateli, stale budują nić połączenia – poprzez jasne i zrozumiałe orzeczenia, ale także poprzez takie prowadzenie spraw, że każdego dnia budują zaufanie społeczne. To także sądy i sędziowie, którzy stale zastanawiają się nad tym jak naprawiać wymiar sprawiedliwości.

W czasie ostatniego kongresu praworządności w Hadze zaprezentowany został raport „Sprawiedliwość dla Wszystkich”. Bardzo podoba mi się myślenie o wymiarze sprawiedliwości, które wykracza poza tradycyjne ramy instytucjonalne. Nie koncentruje się wyłącznie na regulacjach ustrojowych czy też na udziale czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości, ale na tym czy obywatel może faktycznie uzyskać sprawiedliwość, czy jest przeprowadzany przez system prawny od punktu A (krzywda, szkoda) do punktu Z (zadośćuczynienie, odszkodowanie, przeprosiny, zakończenie sprawy). Zastanówmy się w naszych głowach, jak wygląda w Polsce taka droga dla:

• starszej pani, która w wyniku oszustwa nabyła przysłowiowe drogie garnki;
• posiadacza kredytu walutowego, który płaci horrendalne raty;
• oszukanego przedsiębiorcy, który próbuje odzyskać należności od kontrahenta,
• osoby niesłusznie oskarżonej przez prokuraturę, która oczekuje na szybkie zakończenie sprawy,
• pokrzywdzonego rodzica, który czeka na zabezpieczenie kontaktów lub też próbuje wyegzekwować alimenty od byłego małżonka pracującego w Anglii.

Myślę, że każdy z państwa po takiej refleksji może mieć wątpliwość, czy wszystko działa jak należy.

Moim zdaniem środowisko prawnicze, ale także politycy, powinni podjąć dyskusję nad wymiarem sprawiedliwości - patrząc z tej właśnie perspektywy, ze swoistego lotu ptaka. Proszę zauważyć, że wtedy możemy wyjść poza granice naszych zawodów, poza nasze uwarunkowania i zobowiązania. Podstawy  i najważniejsze instytucje mamy zbudowane. Ale powstaje pytanie, czy działają one tak jak powinny, czy wymagają dofinansowania, zmiany praktyki czy regulacji. Mam na myśli takie zagadnienia jak:

• dostępność fachowej pomocy prawnej;
• pomoc różnego rodzaju rzeczników i rolę jaką oni spełniają w systemie prawnym – mam na myśli rzeczników konsumenta, rzecznika praw pacjenta, rzecznika finansowego oraz rzecznika małych i średnich przedsiębiorców, nie wspominając o RPO i RPD;
• dostęp do sądu, w rozumieniu pomocy adwokatów i radców prawnych, ale także zwolnienia z kosztów sądowych;
• szybkość i racjonalność działania prokuratury;
• alternatywne środki dochodzenia roszczeń, w tym konieczność rozwagi nad ograniczeniem kognicji sądów oraz rzeczywistą dostępnością mediacji;
• tworzenie mechanizmów rozpoznawania spraw skomplikowanych, wielowątkowych czy dotyczących tysięcy pokrzywdzonych (dlaczego np. nie ma postępowań zbiorowych w sprawach z zakresu prawa pracy);
• sprawność postępowań sądowych, w tym poziom rozłożenia spraw na poszczególne sądy (mniejsze i większe ośrodki miejskie), dostępność biegłych sądowych, informatyzacja, wsparcie dla sędziów ze strony asystentów, referendarzy i pracowników sądów;
• nadzwyczajne środki zaskarżenia (czy wobec dwuinstancyjności postępowania wszystkie są niezbędne);
• skuteczność egzekucji roszczeń, w tym szczególnie roszczeń niefinansowych.

Niektórym z tych zagadnień poświęcony był II Kongres Praw Obywatelskich zorganizowany w grudniu 2018 r. przez Biuro RPO oraz OBWE. Stworzyliśmy zestaw rekomendacji dotyczący poprawienia funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Kontynuujmy dyskusję, twórzmy rozwiązania dla poszczególnych rodzajów spraw, przekonujmy do nich społeczeństwo. Określajmy ile czasu potrzeba, aby zmienić sytuację w danym obszarze. Ale przy tym wszystkim zastanawiajmy się, jak nas będzie widział przeciętny obywatel. Czy dzięki sądom i prawnikom będzie on w stanie przejść w sposób bezpieczny, przewidywalny i budzący zaufanie od wspomnianego punktu A do punktu Z, czy też na wspomnienie o sędziach i prawnikach będzie machał ręką z rezygnacją?

W ciągu ostatniego roku mojej kadencji chciałbym, aby Biuro RPO było miejscem na taką właśnie dyskusję, na spotkania różnych grup zawodowych związanych z wymiarem sprawiedliwości, organizacji pozarządowych oraz osób pokrzywdzonych. Aby łączyło różne środowiska i wypracowywało rozwiązania. Aby zajmowało się zarówno mikro-zmianami, jak i zmianami w skali makro.

Zapraszam wszystkich Państwa do współpracy. Liczę na to, że dzięki naszemu wysiłkowi Polska już niedługo stanie się państwem rzeczywiście sprawiedliwym dla wszystkich.