Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Na tle kierowanych skarg do Rzecznika, wyłoniła się kwestia nieprzystosowania procesu karnego do wymogów współczesności, ze względu na niedopuszczanie wnoszenia środka odwoławczego przy użyciu form elektronicznych oraz na odległość przy wykorzystaniu podpisu elektronicznego
• Postulat ten jest szczególnie istotny, ponieważ istniejące rozwiązania prawne mają również zastosowanie w innych postępowaniach, do których odpowiednie zastosowanie mają przepisy procedury karnej, a więc także w obszarze postępowań dyscyplinarnych
• Odpowiednie rozwiązania prawne zostały wypracowane w procedurze cywilnej oraz administracyjnej jednak nie zmieniono przepisów prawa karnego procesowego
• RPO zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości, aby rozważył prawne usankcjonowanie możliwości kierowania przez osoby nieporadne oświadczeń, w tym wniosków elektronicznie, opatrzonych kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo podpisem osobistym

Problematyka dotycząca praw osób nieporadnych, w szczególności ze względu na zdrowie i wiek, w zakresie prawa do sądu, jest w ciągłym zainteresowaniu RPO, co w ostatnim czasie wyłoniło się również na tle kierowanych do Biura skarg. Osoby dotknięte niepełnosprawnością manualną, które o ile w postępowaniu cywilnym czy administracyjnym mogą niekiedy skorzystać z elektronicznej formy komunikacji z sądem lub organem administracji, o tyle w postępowaniu karnym, jeśli nie są w stanie przedłożyć pisma procesowego w tradycyjnej formie, zdane są wyłącznie na wsparcie innych osób.

Umożliwienie osobom nieporadnym elektronicznej komunikacji z organami wymiaru sprawiedliwości wpisuje się w pokonywanie barier cyfrowych oraz informacyjno – komunikacyjnych, stwarzając realne warunki dostępności, do której są zobowiązane podmioty publiczne. Brak zmian w tym zakresie niewątpliwie nie służy poszanowaniu godności osób nieporadnych, w szczególności ze względu na zdrowie i wiek, wspieraniu procesów aktywizacji oraz wzmacnianiu społecznej akceptacji. Rzecznik Praw Obywatelskich zwracał na to już wcześniej uwagę w raporcie „Dostęp osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości - analiza i zalecenia”.

Osoby nieporadne, czy to ze względu na stan zdrowia, podeszły wiek czy inną trwałą lub przemijającą niepełnosprawność są podmiotem szczególnego zainteresowania i troski RPO w dążeniu, aby organy władzy publicznej zapewniły im warunki do korzystania z przestrzeni publicznej, w tym dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Prawa tych osób zostały m.in. zagwarantowane w art. 68 i 69 Konstytucji RP.

W kontekście osób z niepełnosprawnościami RPO, na podstawie art. 33 ust. 2 Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami jest zobowiązany zapewnić niezależny mechanizm popierania, ochrony i monitorowania wdrażania tej konwencji. Komitet do spraw Praw Osób z Niepełnosprawnościami w uwagach z 18 września 2018 r. dotyczących wstępnego sprawozdania Polski zwraca uwagę na konieczność zwiększenia przez Polskę dostępu osób z niepełnosprawnościami do wymiaru sprawiedliwości poprzez ułatwienie załatwiania spraw w sądzie, na policji, czy w prokuraturze.

W postępowaniu karnym brakuje normatywnej definicji osób nieporadnych. Osoby takie z pewnością nie stanowią grupy jednorodnej co do potrzeb, a każda z nich wymaga innej, zintensyfikowanej pomocy i gwarancji ze strony państwa, aby mogła uczestniczyć w realizacji swoich praw i wolności na równi z innymi członkami społeczeństwa.

Przepisy często skupiają się na obowiązkach informacyjnych organów wobec osób nieporadnych (uczestników, oskarżonych, pokrzywdzonych, świadków). Dostępne wsparcie ogranicza się głównie do opieki faktycznej (dla pokrzywdzonych) i nie zawsze jest równoważne z pełnym umocowaniem prawnym. Brakuje obowiązku ustanowienia kuratora dla takich osób, a przepisy nie przewidują mechanizmów wyłączenia opiekuna faktycznego, który nie wypełnia swojej procesowej roli w sposób należyty.
Istnieją pewne ułatwienia dla osób nieporadnych, takie jak możliwość obrony obligatoryjnej, korzystanie z pomocy tłumacza, przesłuchiwanie świadków w miejscu ich pobytu czy możliwość złożenia podpisu przez osobę upoważnioną. Jednak te rozwiązania są niewystarczające, aby zapewnić efektywną równość wobec prawa.

Kluczowym problemem jest brak możliwości korzystania z elektronicznych form komunikacji z organami procesowymi, szczególnie dla osób z niepełnosprawnościami manualnymi. Bariery te utrwalają dysfunkcje i utrudniają pełne uczestnictwo w życiu społecznym i prawnym. Obecne przepisy (art. 119 § 1 pkt 4 k.p.k.) wymagają podpisu własnoręcznego, co wyklucza elektroniczne formy komunikacji. Orzecznictwo konsekwentnie uznaje, że dokumenty elektroniczne nieopatrzone podpisem własnoręcznym nie wywołują skutków procesowych.

Wprowadzane nowelizacje mają na celu uruchomienie dwustronnej komunikacji elektronicznej, ale wciąż koncentrują się na profesjonalnych pełnomocnikach i nie obejmują w pełni stron, które chciałyby samodzielnie korzystać z formy elektronicznej.

Rzecznik poddaje pod rozwagę możliwości kierowania przez osoby nieporadne, w szczególności ze względu na zdrowie lub wiek, oświadczeń, w tym wniosków elektronicznie, opatrzonych kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo podpisem osobistym. Złożony postulat będzie wymagał modyfikacji w zakresie art. 116 k.p.k. poprzez uznanie dotychczasowej treści przepisu jako § 1 i dodanie nowego § 2 o następującym brzmieniu: „§ 2. W przypadku, gdy osoba wymieniona w § 1 jest nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, oświadczenia, w tym wnioski do wzięcia udziału w czynności procesowej, składa również w sposób opisany w art. 116a”. Jednocześnie, zgodnie z rekomendacjami Komitetu do spraw Praw Osób z Niepełnosprawnościami ONZ Rzecznik apeluje, aby do prac nad zwiększeniem dostępności do organów wymiaru sprawiedliwości zaprosić przedstawicieli różnych organizacji osób z niepełnosprawnościami, którzy podejmowane zagadnienia wzbogacą cennymi doświadczeniami.

Dlatego RPO zwraca się do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o dokonanie analizy przedstawionych w wystąpieniu problemów i rozważenie zainicjowania stosownych działań legislacyjnych.

II.511.290.2025