Wystąpienie do Minister Edukacji Narodowej w sprawie ochrony praw osób, które są adresatami programów stypendialnych tworzonych przez samorządy z dnia 2024-08-29.
Wystąpienie do Minister Edukacji Narodowej w sprawie ochrony praw osób, które są adresatami programów stypendialnych tworzonych przez samorządy.
Podczas badania jednej ze spraw indywidualnych w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich ujawnił się problem ochrony praw osób, które są adresatami programów stypendialnych tworzonych przez samorządy.
Jak stanowi art. 90t ust. 1 ustawy o systemie oświaty (dalej jako: "u.s.o.") jednostki samorządu terytorialnego mogą tworzyć regionalne lub lokalne programy wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży oraz wspierania edukacji uzdolnionych dzieci i młodzieży. W przypadku przyjęcia takich programów, organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego określa szczegółowe warunki udzielania pomocy dzieciom i młodzieży pobierającej naukę na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego bez względu na miejsce zamieszkania, formy i zakres tej pomocy, w tym stypendia dla uzdolnionych uczniów oraz tryb postępowania w tych sprawach, uwzględniając w szczególności przedsięwzięcia sprzyjające eliminowaniu barier edukacyjnych, a także osoby lub grupy osób uprawnione do pomocy oraz potrzeby edukacyjne na danym obszarze.
Tymczasem ze skarg wpływających do RPO wynika, że sposób przyznawania stypendiów dla uzdolnionych uczniów budzi zastrzeżenia. Powodami mogą być niezgodność zasad regulaminu z przepisami prawa, niska transparentność działań komisji rozpatrującej wnioski o stypendium, brak możliwości odwołania się w przypadku negatywnego rozstrzygnięcia. Niejasności związane z przekazywaniem środków publicznych mogą prowadzić do powstania atmosfery podejrzliwości oraz zarzutów niesprawiedliwego traktowania. Uchwały organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego mogą być przedmiotem rozstrzygnięć nadzorczych wojewody, jednak po rozdysponowaniu środków, w sprawach indywidualnych, osoby pokrzywdzone wydają się pozbawione wystarczającej ochrony.
Analiza powyższych spraw uwidoczniła rozbieżności interpretacyjne w zakresie tego, czy sprawy dotyczące przyznania stypendium, o którym stanowi art. 90t u.s.o., winny był załatwiane w formie decyzji administracyjnej. Wobec tego konieczne stało się sięgnięcie do orzecznictwa sądów administracyjnych i literatury przedmiotu. Nieliczne wyroki sądów administracyjnych dotyczące formy przyznawania tych stypendiów nie pozwalają na wskazanie chociażby dominującego kierunku orzeczniczego.
Stosowanie art. 90t u.s.o. było także tematem wielu rozstrzygnięć nadzorczych wojewodów. Przyjmując, że przyznanie lub odmowa przyznania stypendium nosi cechy rozstrzygnięcia indywidualnej sprawy administracyjnej w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego, wojewodowie dochodzili do wniosku, że czynność przyznania bądź odmowy przyznania stypendium winna zostać zakończona decyzją administracyjną.
W kontekście niniejszej sprawy warto też zwrócić uwagę na orzecznictwo, które ukształtowało się na gruncie art. 31 ustawy o sporcie, który zawiera regulacje dotyczące przyznawania stypendiów sportowych przez jednostki samorządu terytorialnego analogiczne do tych przyjętych w art. 90 t u.s.o. Na podstawie art. 31 ustawy o sporcie jednostki samorządu terytorialnego mogą ustanawiać i finansować okresowe stypendia sportowe oraz nagrody i wyróżnienia dla osób fizycznych za osiągnięte wyniki sportowe. Przepis ten nie przesądza wprost formy decyzji administracyjnej dla rozstrzygnięcia w przedmiocie przyznania stypendium sportowego. Jednocześnie w art. 32 ust. 5 ustawy o sporcie prawodawca wprost postanowił, że przyznanie, wstrzymanie oraz pozbawienie stypendium sportowego przez Ministra właściwego do spraw sportu następuje w drodze decyzji.
W ocenie RPO stanowisko wskazujące na załatwianie spraw dotyczących przyznania stypendiów, o których mowa w art. 90t u.s.o., w formie decyzji administracyjnej, zasługuje na uznanie. Akt administracyjny wydawany w sprawie stypendium oferowanego przez jednostkę samorządu terytorialnego, a polegający na udzieleniu lub odmowie udzielenia stypendium, jest jednostronnym i władczym rozstrzygnięciem organu jednostki samorządu terytorialnego o wiążących konsekwencjach normy prawa administracyjnego (aktu prawa miejscowego) wobec podmiotu zewnętrznego w stosunku do administracji. Szczegółowe upoważnienie do wydania aktu prawa miejscowego zawarte jest zaś w art. 90t ust. 4 u.s.o. Trudno jest także wskazać powody, dla których przyznawanie jednych rodzajów stypendiów przez jednostki samorządu terytorialnego miałoby się odbywać w formie decyzji administracyjnej, innych zaś na zasadach mniej sformalizowanych.
W obecnym stanie prawnym obywatel otrzymuje potwierdzenie, że w sprawie związanej ze stypendium dla uzdolnionych uczniów została wydana lub powinna zostać wydana decyzja administracyjna dopiero wtedy, gdy decyduje się zaskarżyć konkretny akt lub czynność organu do sądu. Taka sytuacja nie jest pożądana z punktu widzenia bezpieczeństwa prawnego jednostki. Rozstrzygnięcie sprawy w formie decyzji administracyjnej zapewnia stronom szerokie gwarancje procesowe, a więc większą ochronę praw obywatelskich. Wydaje się również słuszne w świetle zasady jawności i przejrzystości finansów publicznych. Praworządność i transparentność działań organów administracji to warunki konieczne dla realizacji zasady jawności życia publicznego oraz zasady ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa.
Z uwagi na powyższe, Rzecznik zwrócił się do Minister z wnioskiem o podjęcie stosownej inicjatywy ustawodawczej w celu doprecyzowania przepisów ustawy o systemie oświaty.