Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie zasad funkcjonowania budżetu obywatelskiego (partycypacyjnego).

W Polsce budżet obywatelski został uregulowany na każdym szczeblu samorządu terytorialnego: gminnym, powiatowym i wojewódzkim. W przypadku samorządu gminnego jest on uregulowany w art. 5a ust. 3 i 4 ustawy o samorządzie gminnym (dalej jako: "u.s.g."): stanowi on szczególną formę konsultacji społecznych, a w ramach budżetu obywatelskiego mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydują corocznie o części wydatków budżetu gminy. Zadania wybrane w ramach budżetu obywatelskiego zostają uwzględnione w uchwale budżetowej gminy. Rada gminy w toku prac nad projektem uchwały budżetowej nie może usuwać lub zmieniać w stopniu istotnym zadań wybranych w ramach budżetu obywatelskiego.

Rozwiązania te wydają się sprzeczne ze sobą: ustawodawca z jednej strony kwalifikuje budżet obywatelski jako "szczególną formę konsultacji społecznych", a z drugiej strony wskazuje, że w ramach tej instytucji mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydują corocznie o części wydatków budżetu gminy. Podkreślenia wymaga, że konsultacje społeczne mają charakter opiniodawczy (organ nie jest związany ich wynikiem), zaś budżet obywatelski to partycypacyjna instytucja współdecydowania, w ramach której mieszkańcy rozstrzygają o wydatkowaniu części środków publicznych. Ustawodawca powinien zatem de lege lata odróżnić od siebie instytucję konsultacji społecznych i budżetu obywatelskiego.

Pojawiają się jednak i inne wątpliwości, np. dotyczące określenia, co powinno się znaleźć w uchwale ustanawiającej budżet obywatelski. Niestety, samorządy mają problemy z prawidłowym wypełnieniem tego obowiązku.

Do Rzecznika Praw Obywatelskich zgłaszają się również obywatele, którzy podkreślają, że brak jest regulacji prawnej nakładającej na samorząd sankcję za niewykonanie zadań zatwierdzonych w ramach budżetu obywatelskiego. Prowadzi to do sytuacji, że w kolejnych latach rozpisywane są konkursy dotyczące nowych zadań, na które przeznacza się bieżące środki, natomiast środki pozostałe z uwagi na niezrealizowanie zadań z lat poprzednich nie zasilają budżetu obywatelskiego.

W praktyce RPO pojawiły się także inne problemy, związane z omawianym zagadnieniem: niejasność kryteriów dyskwalifikacji projektów (przede wszystkim to, czy wpisują się w zadania gminy i czy są zgodne z prawem); brak realizacji wybranego zadania z różnych przyczyn (np. bierność organu wykonawczego; niedoszacowanie kosztów zadania, przyczyny "zewnętrzne" jak choćby brak dostępu do terenu, na którym miałby być realizowany projekt), modyfikacja projektu na etapie realizacji.

Rzecznik przekazał powyższe uwagi z prośbą o ich przeanalizowanie oraz rozważenie potrzeby dokonania zmian legislacyjnych dotyczących budżetu obywatelskiego.

 

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Sekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji w piśmie z 22 sierpnia 2024 r. podkreślił, że szczegóły dotyczące wdrożenia budżetu obywatelskiego ustawodawca pozostawił do rozstrzygnięcia radom gmin. Z uwagi na powyższe, nie wszystkie kwestie zostały określone przepisami ustawy o samorządzie gminnym. W art. 5a ust. 7 pkt 1-4 powyższej ustawy wskazano, że to rada gminy określa w drodze uchwały wymagania, jakie powinien spełniać projekt budżetu obywatelskiego. Sekretarz Stanu wskazał, że praktyka ostatnich lat wskazuje na pogorszenie się sytuacji finansowej samorządów z powodu zmian podatkowych wprowadzonych przez Polski Ład. W konsekwencji powyższego część samorządów zdecydowała się na zawieszenie wydzielania budżetów obywatelskich. Spostrzeżenia i uwagi dotyczące różnych aspektów funkcjonowania budżetu obywatelskiego przedstawione przez RPO będą przedmiotem szczegółowej analizy w MSWiA. Jednocześnie odnosząc się do wniosku Rzecznika o rozważenie potrzeby dokonania zmian legislacyjnych dotyczących budżetu obywatelskiego podkreślono, że słuszne jest spostrzeżenie, iż ewentualna inicjatywa w tym zakresie może zostać podjęta we współpracy z przedstawicielami samorządu terytorialnego oraz Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego, po wdrożeniu nowych rozwiązań prawnych w zakresie finansowania jednostek samorządu terytorialnego