Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie zasad funkcjonowania instytucji uznania spadkobiercy za niegodnego z dnia 2024-06-12.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie zasad funkcjonowania instytucji uznania spadkobiercy za niegodnego.
W jednej ze skarg kierowanych do Rzecznika Praw Obywatelskich zwrócono uwagę na zbyt krótki termin wystąpienia z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego, co skutkuje sytuacjami nie do pogodzenia z poczuciem społecznej sprawiedliwości, jak również godzi w ochronę konstytucyjnego prawa do dziedziczenia.
Ratio legis, na której opierają się przepisy o niegodności ma charakter złożony. Z jednej strony uzasadnieniem funkcjonowania tej instytucji jest przekonanie, że w pewnych przypadkach dziedziczenie (lub uzyskanie innego rodzaju korzyści ze spadku) przez daną osobę byłoby sprzeczne z normami etycznymi, co powoduje potrzebę przewidzenia mechanizmu pozwalającego w takich sytuacjach wyłączyć niegodnego od dziedziczenia. W odniesieniu do innych czynów, które również uzasadniają niegodność, a które są wymierzone bądź przeciwko swobodzie wyrażenia przez spadkodawcę jego ostatniej woli, bądź przeciwko sporządzonemu przez niego testamentowi, jako ratio legis wymienia się zapobieganie działaniom spadkobierców, mającym na celu bezprawne naruszenie porządku dziedziczenia, a w szczególności unicestwienie wyrażonej w testamencie woli spadkodawcy. Instytucja uznania spadkobiercy za niegodnego spełnia więc ważne funkcje przede wszystkim z punktu widzenia ochrony konstytucyjnego prawa do dziedziczenia, ale również z punktu widzenia poczucia społecznej sprawiedliwości.
Możność wystąpienia z powództwem o uznanie za niegodnego dziedziczenia została jednak ograniczona terminem zawitym, a właściwie dwoma terminami - rocznym terminem a tempore scientiae i 3-letnim terminem a tempore facti, których upływ powoduje wygaśnięcie roszczenia o uznanie spadkobiercy za niegodnego (art. 929 k.c.). Pierwszy termin (a tempore scientiae) zależny jest od wiedzy uprawnionego, gdyż liczony jest od dnia, w którym dowiedział się on o przyczynie niegodności. Z kolei drugi termin (a tempore facti) biegnie od daty otwarcia spadku.
Długość wyżej wskazanych terminów, a zwłaszcza 3-letniego terminu a tempore facti, jest poddawana szerokiej krytyce. W szczególności zauważa się, że niektóre z przyczyn uznania spadkobiercy za niegodnego mogą wystąpić już po otwarciu spadku (np. umyślne zniszczenie testamentu). Należy również zauważyć, że założenie, że termin 3-letni liczony od chwili otwarcia spadku spowoduje zwiększenie pewności obrotu, nie znajduje potwierdzenia w praktyce. Okres 3 lat od otwarcia spadku w polskich realiach funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości nie wystarcza bowiem często na dokonanie przed sądem działu spadku, a niejednokrotnie również stwierdzenia nabycia spadku. W takiej sytuacji brak jest uzasadnienia dla ograniczania możliwości uznania spadkobiercy za niegodnego w sytuacji, gdy wobec trwających postępowań sądowych nie przyczyni się to znacząco do zwiększenia pewności obrotu prawnego.
Podobnie nie można mówić o znaczącym zwiększeniu pewności obrotu, gdy po upływie 3 lat od otwarcia spadku w dalszym ciągu możliwe jest kwestionowanie tytułu do dziedziczenia, tyle że na innych podstawach. Do 10 lat od otwarcia spadku można bowiem kwestionować ważność testamentu z powodu wad oświadczenia woli testatora, a po upływie tego czasu w dalszym ciągu możliwe jest powoływanie się na nieważność testamentu z innych powodów np. braku zdolności testowania lub z powodu niezachowania rygorów co do formy testamentu. Nieograniczone terminem prawa materialnego jest również powoływanie się na ujawnienie ważnego testamentu.
W związku z powyższym, w opinii Rzecznika wymaga przemyślenia, czy utrzymywanie krótkiego terminu kwestionowania podstawy dziedziczenia jedynie w stosunku do tej podstawy, jaką jest niegodność spadkobiercy, ma uzasadnienie systemowe.
Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o rozważenie przedstawionego problemu i przekazanie stanowiska w sprawie.