Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie procedury powoływania i odwoływania prezesów i wiceprezesów sądów z dnia 2024-06-10.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie procedury powoływania i odwoływania prezesów i wiceprezesów sądów.
W przekonaniu Rzecznika Praw Obywatelskich aktualny model powoływania i odwoływania prezesów i wiceprezesów sądów obciążony jest dwoma systemowymi wadami, a mianowicie: marginalizacją środowisk sędziowskich w procedurze powoływania prezesów i wiceprezesów sądów powszechnych i wojskowych, co stoi w sprzeczności z zasadą równowagi władzy oraz zasadą niezależności i odrębności władzy sądowniczej od władzy ustawodawczej i wykonawczej w rozumieniu przyjętym w ugruntowanym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego; brakiem dostatecznych gwarancji ochrony prezesów i wiceprezesów sądów powszechnych, wojskowych i administracyjnych przed arbitralnym odwołaniem przed upływem ustawowej kadencji, co stoi w sprzeczności z prawem dostępu do sądu w rozumieniu przyjętym w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
W aktualnym stanie prawnym prezesi i wiceprezesi sądów powszechnych są powoływani uznaniowo przez Ministra Sprawiedliwości, a prezesi i wiceprezesi sądów wojskowych są powoływani uznaniowo przez Ministra Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej. W obu przypadkach powołanie odbywa się z całkowitym pominięciem opinii środowiska sędziowskiego. Całkowita marginalizacja środowiska sędziowskiego w procedurze powoływania prezesów i wiceprezesów sądów oraz uzależnienie ich od dyskrecjonalnej decyzji Ministra stanowi zaburzenie równowagi między władzą sądowniczą a władzą wykonawczą na korzyść tej ostatniej.
RPO podkreślił, że prezesi i wiceprezesi sądów nie tylko odgrywają kluczową rolę w zarządzaniu działalnością administracyjną wymiaru sprawiedliwości, lecz także sprawują istotne kompetencje jurysdykcyjne. Prezesi i wiceprezesi sądów mogą więc w pośredni, acz istotny sposób wpływać na działalność orzeczniczą sądów. Z tego względu prawo powinno im gwarantować odpowiednią niezależność od organów władzy wykonawczej, aby mogli wykonywać swoje obowiązki w sposób rzetelny, w oparciu o przepisy prawa i najlepsze standardy zarządzania.
Zdaniem Rzecznika powyższa kwestia wymaga systemowego rozwiązania w postaci wprowadzenia do ustawy obligatoryjnego udziału środowiska sędziowskiego w procedurze powoływania prezesów i wiceprezesów sadów. Ów udział może zostać zapewniony przez przyznanie prawa wyrażania wiążących opinii na temat kandydatur przedstawionych przez Ministra Sprawiedliwości zgromadzeniu danego sądu, względnie Krajowej Radzie Sądownictwa, pod warunkiem wdrożenia reformy gwarantującej jej samej niezależność od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Procedura powoływania prezesów i wiceprezesów sądów administracyjnych nie budzi natomiast zastrzeżeń - są oni powoływani przez Prezesa NSA, a negatywna opinia zgromadzenia sędziów danego WSA blokuje powołanie, chyba że pozytywną opinię przedstawi Krajowa Rada Sądownictwa.
W aktualnym stanie prawnym prezesów i wiceprezesów sądów powszechnych i wojskowych powołuje i odwołuje Minister Sprawiedliwości, przy czym w przypadku sądów wojskowych działa w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej. Procedura odwoławcza składa się maksymalnie z pięciu etapów. Z kolei prezesów i wiceprezesów wojewódzkich sądów administracyjnych powołuje i odwołuje Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Procedura odwoławcza składa się jedynie z dwóch etapów i nie zawiera żadnych gwarancji ochrony przed arbitralnym odwołaniem prezesa lub wiceprezesa sądu przed upływem kadencji: decyzja Prezesa NSA jest niepodważalna i niezaskarżalna, a opinie zgromadzenia i KRS są niewiążące. Choć zagrożenie dla niezależności władzy sądowniczej jest tu mniejsze niż w przypadku procedury odwoływania prezesów sądów powszechnych, bo organem odwołującym jest sędzia, to nadal budzi ona zastrzeżenia z punktu widzenia prawa sędziego do dostępu do sądu.
W związku z powyższym, Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o rozważenie przygotowania projektu nowelizacji przepisów Prawa o ustroju sądów powszechnych, Prawa o ustroju sądów wojskowych oraz Prawa o ustroju sądów administracyjnych.