Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie realizacji krajowych i międzynarodowych standardów prawa do sądu z dnia 2024-05-16.
Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie realizacji krajowych i międzynarodowych standardów prawa do sądu.
W sferze zainteresowania Rzecznika Praw Obywatelskich pozostają gwarancje realizacji krajowych i międzynarodowych standardów prawa do sądu w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Analiza wniosków wpływających do Biura RPO ujawniła niespójność systemową w zakresie braku możliwości podniesienia zarzutu naruszenia prawa procesowego w postaci art. 41 k.p.k. i art. 4 k.p.k. w skardze do Sądu Najwyższego od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania.
RPO przywołał pogląd SN, w ramach którego wskazano, że fakt, iż sędzia, który uprzednio orzekał w przedmiocie apelacji może uczestniczyć także w składzie sądu rozpoznającego podobny środek odwoławczy wnoszony po przeprowadzeniu postępowania ponownego, nie oznacza, iżby nie był on zobligowany do zachowania bezstronności i analizowania obecnie wniesionego środka wyłącznie w aspekcie zaskarżonego wyroku, bez uwzględniania tego, co wskazano przy poprzednim uchyleniu wcześniejszego wyroku, chyba że sąd ponownie rozpoznający sprawę nie zrealizował wskazań uprzednio sformułowanych w uzasadnieniu orzeczenia uchylającego. Niezachowanie tego standardu skutkuje zaś naruszeniem dyspozycji art. 4 k.p.k.
Zgodnie z orzecznictwem SN w toku procesu nie ma podstaw do wyłączenia takiego sędziego w oparciu o art. 40 § 1 pkt. 6 i 7 k.p.k. Strona może przed rozpoczęciem przewodu sądowego w instancji odwoławczej złożyć wniosek o wyłączenie danego sędziego, jednakże zbadanie naruszenia przez sędziego, którego wniosek ten dotyczy, jest możliwe dopiero po wydaniu wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania. Stronie korzystającej z możliwości złożenia takiego wniosku nie przysługuje od orzeczenia wydanego na jego podstawie zażalenie. Gdy zatem taki wniosek nie zostanie uwzględniony, zarzut obrazy art. 4 k.p.k. i art. 41 § 1 k.p.k. jest możliwy do podniesienia dopiero w postaci apelacji, ewentualnie kasacji. Skarga może być wniesiona wyłącznie z powodu naruszenia art. 437 k.p.k. lub z powodu uchybień określonych w art. 439 § 1 k.p.k., a tym samym strona nie może skutecznie zaskarżyć naruszenia zasady obiektywizmu z art. 4 k.p.k. i braku wyłączenia sędziego na podstawie art. 41 § 1 k.p.k., gdyż są to względne przyczyny odwoławcze określone w art. 438 pkt 2 k.p.k. Od wyroku sądu odwoławczego uchylającego uniewinniający wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania stronom nie przysługuje kasacja, gdyż nie jest to prawomocny wyrok kończący postępowanie, a tym samym strona nie dysponuje środkiem, w ramach którego mogłaby podnieść naruszenie art. 4 k.p.k. czy też art. 41 § 1 k.p.k.
Rzecznik wskazał przy tym na ugruntowany pogląd, zgodnie z którym orzekanie przez sędziego sądu odwoławczego we wcześniejszych sprawach danego oskarżonego, w tym także uchylenie orzeczenia w sprawie, a następnie powtórnie przeprowadzenie kontroli odwoławczej po ponownym rozpoznaniu sprawy w pierwszej instancji, nie jest okolicznością skutkującą automatycznie wyłączeniem takiego sędziego w oparciu o normę z art. 41 § 1 k.p.k. Dla skutecznego wystąpienia o wyłączenie sędziego niezbędne staje się wykazanie okoliczności wskazujących na istnienie in concreto uzasadnionej wątpliwości co do jego bezstronności, a sam udział we wcześniejszym uchyleniu zaskarżonego wyroku taką okolicznością jeszcze nie jest.
RPO zwrócił uwagę, że zakres możliwych do wniesienia środków zaskarżenia oraz zakres możliwych do podniesienia w ich ramach zarzutów został tak skonstruowany, że oskarżony, wobec którego sąd pierwszej instancji wyda wyrok uniewinniający, a wyrok ten zostanie uchylony do ponownego rozpoznania wyrokiem sądu odwoławczego i tak opisana sytuacja procesowa się powtórzy, nie dysponuje żadnym środkiem prawnym umożliwiającym przeciwdziałanie orzekaniu w sprawie odwoławczej przez tego samego sędziego. W przypadku wyroków uchylających i przekazujących sprawę do ponownego rozpoznania sprawa nie ulega bowiem zakończeniu, a tym samym stronie nie przysługują ani apelacja, ani kasacja. Takie sytuacje procesowe prowadzą do przewlekłości postępowania, gdyż pomimo aktywności sądów i wielu wydanych w sprawie wyroków, sprawy mogą się toczyć po kilkanaście lat.
W sytuacji procesowej, gdy dochodzi do powtórnego uchylenia przez sąd odwoławczy wyroku uniewinniającego, a w składzie powtórnie rozpoznającym środek odwoławczy są sędziowie, którzy w ramach uzasadnienia poprzedniego orzeczenia sądu odwoławczego uchylającego wyrok uniewinniający wypowiedzieli się już co do przesłanek odpowiedzialności karnej oskarżonego, strona tego postępowania nie może w skardze do Sądu Najwyższego podnieść zarzutu naruszenia art. 41 k.p.k. i art. 4 k.p.k. z uwagi na ograniczenia zawarte w art. 539a § 3 k.p.k., który stanowi, że skarga może być wniesiona wyłącznie z powodu naruszenia art. 437 k.p.k. lub z powodu uchybień określonych w art. 439 § 1 k.p.k.
W ocenie Rzecznika zasadne jest zatem rozszerzenie możliwych do podniesienia zarzutów w skardze do SN od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania o zarzut naruszenia art. 41 k.p.k. i art. 4 k.p.k. Rozszerzenie to winno dotyczyć tylko skargi do Sądu Najwyższego od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok uniewinniający sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania, gdyż tylko wówczas strona nie dysponuje żadnym innym środkiem zaskarżenia, w ramach którego zarzuty naruszenia art. 41 k.p.k. i art. 4 k.p.k. mogłyby zostać podniesione.
Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o rozważenie zainicjowania prac legislacyjnych w opisanym zakresie.