Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Ministra Edukacji i Nauki w sprawie sposobu wskazywania rzeczoznawców do opiniowania podręczników.

Najwyższa Izby Kontroli poinformowała w styczniu 2023 r., iż w latach 2020-2022 dopuszczanie przez Ministra Edukacji i Nauki podręczników odbywało się zgodnie z przepisami, jednak sposób organizacji tego procesu nie zapewniał przejrzystości wyboru rzeczoznawców do opiniowania podręczników oraz stwarzał ryzyko wystąpienia konfliktu interesów. Jednocześnie NIK zauważył, że obowiązujące przepisy nie regulują szczegółowych zasad doboru rzeczoznawców. Kontrola wykazała ponadto, że nie brano pod uwagę doświadczenia ekspertów w prowadzeniu zajęć dydaktycznych na danym etapie edukacyjnym. Jako kryteria wyboru rzeczoznawców do opiniowania konkretnego podręcznika pracownicy MEiN wskazali dyspozycyjność czasową rzeczoznawców, brak przesłanek wykluczających możliwość sporządzenia opinii o podręczniku, możliwość wskazania rzeczoznawców specjalizujących się w danym obszarze oraz możliwość wskazania osoby z tytułem naukowym. Jak informował NIK, "wybór rzeczoznawców nie był dokonywany w oparciu o ustalone i zobiektywizowane kryteria, lecz był realizowany przez pracowników Ministerstwa w sposób nieformalny (de facto subiektywny), tj. na podstawie ich indywidualnej wiedzy i doświadczenia oraz w drodze uzgodnień (ustnych, telefonicznych) z rzeczoznawcami. Skutkowało to brakiem przejrzystości procesu i ryzykiem konfliktu interesów".

Jednym z efektów braku ustalonych procedur postępowania i ich dokumentowania jest fakt, że jedynie 189 spośród 792 rzeczoznawców do kształcenia ogólnego, wpisanych na listę prowadzoną przez MEiN, miało możliwość zaopiniować zgłoszone podręczniki. Niektórzy rzeczoznawcy sporządzali natomiast opinie wielokrotnie (nawet do 21 opinii), co może prowadzić do zarzutów faworyzowania konkretnych osób. Pracownicy MEiN nie dostrzegali potrzeby prowadzenia dokumentacji w sprawie podejmowanych czynności. Według MEiN nie było ani prawnej, ani faktycznej możliwości weryfikacji prawdziwości oświadczeń o braku przesłanek do wyłączenia rzeczoznawcy z opiniowania podręcznika oraz co do zasady, podstaw do ich kwestionowania. NIK przedstawił natomiast opinię, że Minister był nie tylko uprawniony, ale wręcz zobowiązany do weryfikacji składanych oświadczeń.

W informacji NIK przypomniano także wnioski z raportu zespołu powołanego w 2021 r. przez Ministra Edukacji i Nauki do oceny systemu dopuszczania podręczników. Zespół ten wskazał na konieczność zobowiązania rzeczoznawców do zwracania większej uwagi na cele ogólne podstawy programowej. Wśród zastrzeżeń wobec podręczników członkowie zespołu wymienili zbyt wiele treści szczegółowych i dodatkowych w formie ciekawostek, nieścisłości, różnice w stopniu rozwinięcia poszczególnych punktów podstawy programowej, zbyt małe rozmiary czcionek, mało atrakcyjny dla ucznia sposób podania wiedzy (zbyt trudny język, naukowe definicje i formułki, odwoływanie się do zbyt wielu teorii), pomijanie kwestii odbieranych jako kontrowersyjne. Zdaniem ekspertów rzeczoznawcy powinni być dydaktykami, aby wiedzieli, z jakimi wyzwaniami na co dzień spotyka się nauczyciel i uczeń.

Powyższe obserwacje mają znaczenie w kontekście wymogów, jakie stawiane są przed podręcznikami dopuszczanymi do użytku szkolnego. Przepisy rozporządzenia wymieniają m.in. poprawność pod względem merytorycznym, dydaktycznym, wychowawczym i językowym, dostosowanie zakresu materiału do liczby godzin przewidzianych na dane zajęcia edukacyjne, przedstawianie propozycji działań edukacyjnych aktywizujących i motywujących uczniów, umożliwienie uczniom ze zróżnicowanymi możliwościami nabycie umiejętności ustalonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego, przedstawianie treści zgodnych z przepisami prawa, w tym ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Nie ulega wątpliwości, że dla wydania opinii na temat jakości podręcznika do szkół podstawowych i ponadpodstawowych niezbędna jest nie tylko wiedza z danej dziedziny, ale także doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą oraz dobre rozumienie ich możliwości i potrzeb. Należy zgodzić się z NIK, że związane z tym procedury, szczególnie tryb wskazania konkretnego rzeczoznawcy, powinny być sformalizowane i transparentne.

Mając na uwadze powyższe, Rzecznik zwrócił się do Ministra z prośbą o odpowiedź na pytanie, czy w związku z informacją NIK w resorcie zostały podjęte działania w celu realizacji zawartych w niej rekomendacji.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Minister Edukacji i Nauki w piśmie z 26 września 2023 r. wyjaśnił, iż przesłanki, które brane są pod uwagę przy wyborze rzeczoznawców spośród tych recenzentów, którzy zadeklarują swój akces, to: gotowość opiniowania w danym terminie przeznaczonego do danego etapu podręcznika, jego serii (konieczność sprawnego prowadzenia postępowania). Przy zgłoszeniu większej liczby recenzentów do opiniowania danego podręcznika brany jest także okres wykonywania ostatniej opinii. Pierwszeństwo mają rzeczoznawcy, którzy nie sporządzali opinii w okresie min. 1 roku. Art. 22au ust. 2 ustawy o systemie oświaty zobowiązuje rzeczoznawcę do złożenia, przed sporządzeniem opinii o podręczniku, oświadczenia, że nie zachodzą przesłanki wykluczające możliwość opiniowania podręcznika przez rzeczoznawcę, określone w art. 22au ust. 1 ustawy. MEiN nie ma możliwości (ani prawnych, ani faktycznych) weryfikacji prawdziwości oświadczeń składanych przez rzeczoznawców, o ile nie są oni autorami podręczników, i – co do zasady nie ma też podstaw do ich kwestionowania, chyba że poweźmie informacje, które podważałyby te oświadczenia. Minister zauważył ponadto, że zgodnie z §11 ust. 3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 października 2019 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników, podmiotami uprawnionymi do wystawienia rekomendacji dla osób zainteresowanych wpisaniem na listę rzeczoznawców do spraw podręczników do kształcenia ogólnego są: stowarzyszenie naukowe, instytut badawczy, jednostka naukowa Polskiej Akademii Nauk, Polska Akademia Umiejętności, szkoła wyższa, komitet główny olimpiady przedmiotowej. Instytucja udzielająca rekomendacji kandydatowi na rzeczoznawcę daje zatem rękojmię należytego wykonywania przez niego obowiązków rzeczoznawcy do spraw podręczników danego przedmiotu. Listy rzeczoznawców do spraw podręczników do kształcenia ogólnego są prowadzone w podziale na przedmioty oraz na opinie językowe, zgodnie z udzielonymi rekomendacjami.