Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Minister Finansów w sprawie mechanizmu korekcyjno-wyrównawczego tzw. janosikowego.

Rzecznik Praw Obywatelskich, mając na względzie stan niewykonania orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, w szczególności postanowienia sygnalizacyjnego o sygn. S 1/13, zgłosił uwagi dotyczące mechanizmu korekcyjno-wyrównawczego potocznie nazywanego "janosikowym". Rzecznik wskazał, że sposób uregulowania tej instytucji jest przedmiotem zastrzeżeń od wielu lat. Sprzeciw budzi nie tyle samo istnienie tej instytucji, ale kształt i skutki, jakie wywołuje jej stosowanie. Zdaniem RPO przyjęta konstrukcja mechanizmu wyrównawczo-korygującego nie realizuje w sposób należyty jego zasadniczego celu, prowadząc do zakłócenia stabilności finansowej wielu płatników i wywołuje poczucie niesprawiedliwości wśród wspólnot lokalnych.

Wyrazem oceny Trybunału Konstytucyjnego dotyczącej regulacji mechanizmu korekcyjno-wyrównawczego jest ww. postanowienie sygnalizacyjne z 26 lutego 2013 r. Trybunał wskazał w nim, że "można wskazać wady mechanizmu, które mają dysfunkcyjny wpływ na jego optymalne działanie. Należy podkreślić, że ustawa o dochodach, obowiązująca od 2004 r., działa obecnie w odmiennych realiach społeczno-gospodarczych. Rozpatrywane przez Trybunał Konstytucyjny wnioski dowiodły, że zmiana koniunktury gospodarczej uwydatniła słabości obowiązującej metody ustalania wysokości wpłat wyrównawczych i doprowadziła do pogorszenia sytuacji finansowej niektórych (zwłaszcza największych) płatników". Owe mankamenty, dostrzeżone przez Trybunał, obejmowały cztery zasadnicze kwestie: selektywny dobór kryteriów określania podmiotów zobowiązanych do dokonywania wpłat wyrównawczych; wadliwy dobór kryteriów identyfikacji beneficjentów; powiązanie kryterium dochodowego dokonywania wpłat z dochodami osiągniętymi przez samorząd terytorialny dwa lata wcześniej oraz sytuację, w której środki pozyskiwane z wpłat w sposób stały przewyższają sumę wypłat na rzecz beneficjentów.

Rzecznik podkreślił, że od momentu wydania ww. orzeczenia stan prawny ulegał jedynie nieznacznym zmianom, natomiast okoliczności w jakich funkcjonują samorządowe finanse uległy w ostatnich latach diametralnej zmianie, co jest wynikiem m.in. pandemii SARS-CoV-2 oraz napływu uchodźców wywołanego agresją Federacji Rosyjskiej na Ukrainę. RPO wskazał, że analiza sprawozdań z wykonania budżetu państwa prowadzi do wniosku, że w ostatnich latach stale powiększa się dysproporcja pomiędzy wpłatami samorządów zobowiązanych, a wypłatami na rzecz beneficjentów. Przykładowo w 2016 r. różnica pomiędzy wpłatami a wypłatami (suma wydatków na część równoważącą subwencji dla gmin i powiatów oraz część regionalną subwencji dla województw) wynosiła około 57 mln zł, natomiast w 2021 r. - wyniosła ponad 370 mln zł. Jest to kolejny dowód na dysfunkcjonalność mechanizmu korekcyjno-wyrównawczego w obecnym kształcie.

W ocenie Rzecznika niezbędne jest więc pilne przeprowadzenie reformy "janosikowego" i zrealizowanie wytycznych zawartych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Funkcjonowanie tego systemu w obecnej postaci prowadzi bowiem do poważnych niesprawiedliwości w zakresie rozkładu środków publicznych między poszczególne wspólnoty lokalne.

Rzecznik zwrócił się do Minister z prośbą o podjęcie stosownej inicjatywy.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Minister Finansów w piśmie z 24 lutego 2023 r. wyjaśniła, że dotychczas wprowadzone zmiany w ustawie o dochodach jednostek samorządu terytorialnego były jednym z etapów reformy systemu dochodów jednostek samorządu terytorialnego. Zgodnie z ustaleniami ze Stroną Samorządową, Ministerstwo Finansów będzie kontynuować prace koncepcyjne w tym zakresie. Należy zaznaczyć, że zbudowanie nowego systemu dochodów jest skomplikowanym zadaniem, na które wpływa wiele czynników, m.in. bardzo duża różnorodność jednostek samorządu terytorialnego, zarówno pod względem terytorialnym, jak i rozwoju gospodarczego i społecznego, a także sytuacja ekonomiczna w kraju i za granicą. Prace te są prowadzone w ramach powołanego na mocy ustaleń Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego Zespołu ds. przeglądu finansów samorządowych, w skład którego wchodzą przedstawiciele rządu i samorządu. Prace obejmują m.in. zwiększenie poziomu dochodów własnych jednostek samorządu terytorialnego oraz uwzględnienie w systemie finansowania samorządów bieżących potrzeb wydatkowych jednostek samorządu terytorialnego poprzez określenie jednolitych kryteriów identyfikacji samorządów najbogatszych i najbiedniejszych z uwzględnieniem nie tylko obecnego potencjału dochodowego ale również potrzeb wydatkowych. Natomiast w celu finansowania lub dofinansowania realizacji zadań na rzecz pomocy Ukrainie, w szczególności obywatelom Ukrainy dotkniętym konfliktem zbrojnym na terytorium Ukrainy, jednostki samorządu terytorialnego otrzymują środki dedykowane na te zadania.