Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Ustawodawczej Senatu RP w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych z dnia 2022-06-22.
Wystąpienie do Przewodniczącego Komisji Ustawodawczej Senatu RP w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych.
Projekt ustawy zakłada uchylenie art. 15 zzs1 ust. 1 pkt 4 oraz ust. 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r., tj. przepisów stanowiących, że w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich, w sprawach rozpoznawanych według przepisów k.p.c. w pierwszej i drugiej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego; prezes sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy oraz wyjątku od tego przepisu stanowiącego, że wymienionych wyżej przepisów nie stosuje się do spraw prowadzonych na podstawie ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i ustawy z dnia 15 maja 2015 r. - Prawo restrukturyzacyjne.
Ponadto, w art. 2 projektu ustawy przewidziano, że sprawy w toku, które na podstawie art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy zmienianej w art. 1, sąd rozpoznaje w składzie jednego sędziego, rozpoznawane są w tym składzie po dniu wejścia w życie niniejszej ustawy, do zakończenia sprawy w danej instancji.
Co do zasady Rzecznik Praw Obywatelskich pozytywnie odnosi się do zaproponowanych zmian. Rzecznik wraz z innymi organizacjami, jeszcze przed uchwaleniem zmian wprowadzanych ustawą z dnia 28 maja 2021 r. zmieniającą z dniem 3 lipca 2021 r. ustawę z dnia 2 marca 2020 r. wskazywał, że, zmiany te powinny zgodnie z jej nazwą stanowić odpowiedź na pandemię (…). Pod pozorem walki z koronawirusem ustawodawca wprowadza niekonstytucyjne rozwiązania w momencie, kiedy jednocześnie odmraża działalność publiczną państwa polskiego. Zmiany te likwidują zasadę kolegialności składów sądowych, także poprzez odstąpienie od udziału czynnika społecznego w postaci ławników, o czym stanowi art. 182 Konstytucji.
RPO przystąpił m.in. do postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, wszczętym pytaniem prawnym sądu dotyczącym ograniczenia udziału ławników w rozpoznawaniu spraw sądowych, wprowadzonego na mocy art. 4 ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. RPO wniósł o stwierdzenie, że art. 15 zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. w brzmieniu nadanym na mocy art. 4 pkt 1 ustawy z 28 maja 2021 roku o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw - w zakresie w jakim ogranicza w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich prawo do rozpoznania spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy w składzie z udziałem ławników, jest niezgodny z art. 2, art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 31 ust. 3 oraz art. 182 Konstytucji.
Do Biura RPO wpływają skargi od obywateli, którzy wskazują, że pomimo pierwotnie wyznaczonej rozprawy zdalnej, sąd administracyjny odstąpił od jej przeprowadzenia i skierował sprawę do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym. Strona nie miała możliwości zaskarżenia tego zarządzenia i wskazała, że naruszono jej prawa procesowe. W innej sprawie rozpoznawanej przez sąd administracyjny wezwano stronę do stawiennictwa w sądzie, mimo, iż rozprawa odbywała się w formie zdalnej, a strona znajdowała się w innej sali niż skład orzekający. Dodatkowo, w ocenie RPO, pomimo, że rozwiązania wprowadzone na czas pandemii, takie jak rozprawy zdalne, należy co do zasady ocenić pozytywnie, to jednak rozwiązania takie również należy poddać ocenie, przede wszystkim pod kątem zapewnienia dostępności dla stron, możliwości technicznych stron, pełnomocników oraz samych sądów. Tym samym, nowelizacja winna objąć swoim zakresem nie tylko art. 15zzs1 ust. 1 pkt 4 ustawy, lecz powinna dotyczyć również wskazanych zagadnień.
Rzecznik zauważył, że art. 45 ust. 1 Konstytucji stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Z kolei art. 45 ust. 2 Konstytucji stanowi, że wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie.
W świetle utrwalonego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego prawo do sądu, będące jednym z podstawowych praw podmiotowych jednostki i jedną z fundamentalnych gwarancji praworządności w demokratycznym państwie obejmuje cztery zasadnicze elementy: 1) prawo dostępu do sądu, czyli uruchomienia procedury przed właściwym, niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem; 2) prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, w szczególności zgodnie z zasadami tzw. sprawiedliwości proceduralnej; 3) prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sądowego; 4) prawo do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy. Jawność rozprawy oznacza możliwość zarówno osób zainteresowanych, jak i wszystkich innych, bezpośredniego śledzenia przebiegu "rozpatrywania" sprawy (co nosi nazwę "publiczności" procesu), a także informowania o nim w środkach społecznego przekazu, co obejmuje nie tylko "publiczne" fazy postępowania, lecz także fazy "niepubliczne". Jawność, oznaczająca wprowadzenie kontroli społecznej nad działalnością sądów, jest istotną gwarancją prawidłowego wymiaru sprawiedliwości, zachowania przez sądy zarówno prawnych wymogów postępowania, zachowania niezawisłości i bezstronności, jak też społecznego poczucia sprawiedliwości Prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy przez sąd może być ograniczane na ogólnych warunkach określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji (np. tajemnica narady sędziowskiej), natomiast jawność rozprawy może być "wyłączona". "Wyłączenie" to należy uznać za jeden z przejawów ograniczenia omawianego prawa, tymczasem nastąpić ono może nie z powołaniem się na ów przepis, lecz na podstawach szczególnych, ujętych w ust. 2 zdanie pierwsze art. 45 Konstytucji. Są to, z jednej strony, warunki bardziej ograniczone niż w ogólnej klauzuli art. 31 ust. 3 Konstytucji (nie ma tu np. możliwości ograniczeń ze względu na "zdrowie publiczne"), z drugiej jednak strony - występują tu dodatkowe podstawy ograniczeń, nieznane temu pierwszemu wyłączeniu wskazanemu w art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W ocenie Rzecznika, w kontekście zniesienia "stanu epidemii" niezasadne jest dalsze pozostawienie dotychczasowych ograniczeń związanych z funkcjonowaniem sądów powszechnych i administracyjnych, a zatem należy zweryfikować obecnie, czy wprowadzone rozwiązania są nadal konieczne z uwagi na potrzebę ochrony zdrowia. Zdaniem RPO, utrzymywanie ograniczeń w polskich sądach w stanie obecnego zagrożenia epidemicznego oraz jeszcze przez rok od zniesienia obostrzeń pandemicznych jest wątpliwe w świetle art. 45 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.