Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Prezesa Rady Ministrów w sprawie stanu wyjątkowego wprowadzonego na terenie województw podlaskiego i lubelskiego.

Rozporządzeniem z dnia 2 września 2021 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wprowadził - na wniosek Rady Ministrów - stan wyjątkowy na obszarze części województwa podlaskiego oraz części województwa lubelskiego. Rozporządzenie to zostało wydane na podstawie art. 230 ust. 1 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o stanie wyjątkowym. Szczegółowy zakres ograniczeń wolności i praw człowieka w czasie stanu wyjątkowego został określony w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 2 września 2021 r. w sprawie ograniczeń wolności i praw w związku z wprowadzeniem stanu wyjątkowego, wydanym na podstawie art. 22 ust. 1 ustawy o stanie wyjątkowym.

Jak wskazano w § 1 rozporządzenia Prezydenta RP, przyczyną wprowadzenia stanu wyjątkowego jest "szczególne zagrożenie bezpieczeństwa obywateli oraz porządku publicznego", co ma związek z "obecną sytuacją na granicy państwowej Rzeczypospolitej Polskiej z Republiką Białorusi".

Mając na uwadze standard konstytucyjny i międzynarodowy, a także okoliczność, że ani Rzecznik Praw Obywatelskich, ani opinia publiczna mogą nie dysponować pełnią informacji co do okoliczności towarzyszących wydarzeniom na granicy polsko-białoruskiej, uwzględniając ponadto dynamiczny charakter tych wydarzeń, których następstwa mogą mieć istotny wpływ na bezpieczeństwo obywateli, nienaruszalność terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz porządek publiczny - Rzecznik nie dostrzega podstaw do kwestionowania zasadności wprowadzenia stanu wyjątkowego w dniu 2 września 2021 r. z punktu widzenia przesłanek, o których mowa w art. 228 ust. 1 i art. 230 ust. 1 Konstytucji. Tezę tę wzmacnia okoliczność, że również na Litwie i Łotwie władze - dostrzegając analogiczne zagrożenia na granicy z Republiką Białorusi - zdecydowały się na wprowadzenie stanów nadzwyczajnych.

Jednocześnie w opinii Rzecznika niektóre przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 2 września 2021 r. mogą rodzić pewne wątpliwości co do zgodności z zasadą proporcjonalności, wyrażoną m.in. w art. 228 ust. 5 Konstytucji.

Zgodnie z § 1 ust. 1 pkt 4 rozporządzenia Rady Ministrów w czasie stanu wyjątkowego na obszarze, na którym wprowadzono ten stan, obowiązuje całodobowy "zakaz przebywania". Wyjątki od tego zakazu wylicza § 2 rozporządzenia. O ile zakaz, o którym mowa, sam w sobie nie powinien budzić wątpliwości w warunkach stanu wyjątkowego, o tyle lektura powyższych przepisów rozporządzenia prowadzi do wniosku, że na wskazanym obszarze bezwzględnie niedopuszczalne jest przebywanie dziennikarzy w rozumieniu art. 7 ust. 2 pkt 5 ustawy - Prawo prasowe, jak również innych przedstawicieli środków społecznego przekazu rozumieniu art. 14 Konstytucji. W szczególności osób tych nie obejmuje "system przepustek", wydawanych przez komendanta placówki Straży Granicznej.

Rzecznik dostrzega racje, dla których dziennikarze i inni przedstawiciele środków społecznego przekazu nie powinni mieć swobodnego wstępu na obszar, na którym wprowadzono stan nadzwyczajny, oraz nieograniczonego prawa do relacjonowania zdarzeń na granicy polsko-białoruskiej. Powstaje jednak pytanie, z jakiego powodu prawodawca nie przewidział wyjątkowej możliwości objęcia ww. osób "mechanizmem przepustkowym", umożliwiającym - np. na podstawie decyzji właściwego komendanta placówki Straży Granicznej - udzielenie niektórym dziennikarzom choćby ograniczonej i kontrolowanej przez odpowiednie służby państwowe możliwości wstępu na obszar objęty stanem wyjątkowym.

Kolejną kwestią jest wprowadzone rozporządzeniem Rady Ministrów istotne ograniczenie - a wręcz w pewnym zakresie wyłączenie - prawa dostępu do informacji publicznej, wyrażonego w art. 61 Konstytucji. Również w tym przypadku RPO podkreślił, że dostrzega racje przemawiające za ograniczeniem w stanie wyjątkowym dostępu do informacji publicznej z uwagi na konieczność ochrony bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego. Prawo to nie jest wymienione w katalogu tzw. praw niederogowalnych, zawartym w art. 233 ust. 1 Konstytucji. Powstaje jednak pytanie, dlaczego nie rozważono zastosowania środków łagodniejszych niż generalny i abstrakcyjny, bezwzględny zakaz udostępniania informacji.

Sytuacja ta budzi wątpliwości Rzecznika z uwagi na fakt, że działania podejmowane obecnie na obszarach objętych stanem wyjątkowym wiążą się bezpośrednio z podstawowymi prawami człowieka. Warto również zwrócić uwagę na to, że całkowite wyłączenie dostępu do informacji publicznej dla profesjonalnych dziennikarzy zwiększa ryzyko niekontrolowanego rozprzestrzeniania się nieprawdziwych i niezweryfikowanych informacji lub spekulacji, w szczególności w mediach społecznościowych, co paradoksalnie może w efekcie prowadzić do dodatkowego zagrożenia bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także do osłabienia zaufania obywateli do organów państwa, które zdecydowały o wprowadzeniu stanu wyjątkowego.

Z przedstawionych wyżej powodów, Rzecznik zwrócił się do Premiera z prośbą o wyjaśnienie kwestii wskazanych w niniejszym wystąpieniu.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Sekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji w piśmie z 18 stycznia 2022 r. wyjaśnił, iż wprowadzenie stanu wyjątkowego na obszarach przygranicznych było podyktowane koniecznością przeciwdziałania nasilającemu się zjawisku nielegalnej migracji obywateli państw trzecich z terytorium Białorusi w kierunku Polski oraz innych państw członkowskich Unii Europejskiej (UE), takich jak Litwa czy Łotwa, zaś wzmocnienie ochrony wschodniej granicy Polski, a zarazem zewnętrznej granicy UE, stanowi w zaistniałej sytuacji działanie niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa państwa i na obszarze całej Wspólnoty. Zawężony zakres przedmiotowo-podmiotowy określonego w § 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 2 września 2021 r. w sprawie ograniczeń wolności i praw w związku z wprowadzeniem stanu wyjątkowego mechanizmu „zgody” właściwego miejscowo komendanta placówki Straży Granicznej wiąże się z merytoryczną argumentacją, iż ww. brak zawężenia zakresu (obciążenia z tym związane) ograniczyłby możliwość sprawnej realizacji podstawowych zadań wymienionej formacji związanych z ochroną granicy państwowej w tych nadzwyczajnych okolicznościach. Ograniczenie dostępu do informacji publicznej nie ma charakteru bezwzględnego uchylenia tego prawa. Jest to ograniczenie prawa do uzyskania informacji publicznej jedynie w zakresie okoliczności dotyczących czynności prowadzonych na obszarze objętym stanem wyjątkowym w związku z ochroną granicy państwowej oraz zapobieganiem i przeciwdziałaniem nielegalnej migracji, nie zaś każdej dowolnej sprawy publicznej. Takie rozwiązanie jest niezbędne w celu zapewnienia nienaruszalności polskiej granicy państwowej oraz sprawności i skuteczności działań podejmowanych przez organy.