Sprawy generalne Rzecznika Praw Obywatelskich

Wystąpienie do Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie problemów związanych ze spisem powszechnym.

Rzecznik Praw Obywatelskich z uwagą obserwuje proces przeprowadzania Narodowego Spisu Powszechnego Mieszkań i Ludności w 2021 r. (dalej jako: "NSP2021" albo "spis powszechny"), realizowany na podstawie ustawy o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2021 r. oraz ustawy o statystyce publicznej.

W toku rozpatrywania kierowanych do Biura RPO skarg dostrzec można problemy związane z dostępnością formularza samospisu dla osób z niepełnosprawnościami oraz adekwatności odpowiedzi w nim zawartych w zakresie danych dotyczących osób należących do grup mniejszościowych. Opisywane problemy skutkują wykluczeniem ze spisu powszechnego określonych osób, jak również w niektórych przypadkach mogą prowadzić do pozyskiwania nieadekwatnych do sytuacji tych osób danych.

W pierwszej kolejności Rzecznik wskazał, iż ankieta Narodowego Spisu Powszechnego pozostaje niedostępna dla osób niewidomych i słabowidzących. Jak wynika z dostępnych informacji, program czytający nie może odczytać części zawartych w formularzu pytań. Dodatkowo nadal nie jest możliwe obsłużenie formularza przy użyciu samej klawiatury. Uzupełnienie dalszej części ankiety jest możliwe dopiero do wypełnieniu pola "imię", co znacznie utrudnia obsługę formularza. Z uwagi na wprowadzenie samospisu internetowego jako podstawowej formy przekazania danych, przy konstruowaniu ankiety niezbędne jest uwzględnienie potrzeb wszystkich ankietowanych, także osób z różnymi niepełnosprawnościami. Obowiązkiem Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego jest zapewnienie takich warunków oraz metod przeprowadzania spisu, aby każdy mógł w nim uczestniczyć, niezależnie od stanu zdrowia, wieku czy wymaganego zakresu pomocy.

Uwagę zwraca ponadto brak adekwatnych odpowiedzi w formularzu NSP2021 dotyczących osób transpłciowych, niebinarnych i osób pozostających w jednopłciowych związkach małżeńskich zawartych za granicą. Rozwianie powyższych wątpliwości jest istotne, ponieważ wskazanie nieprawdziwych danych, jak również odmowa uczestnictwa w spisie obwarowane są odpowiedzialnością karną. Rzecznik zarekomendował zatem taką modyfikację algorytmu formularza, aby podczas jego wypełniania możliwe było wskazanie innej płci niż ta zakodowana w nr PESEL, a także wskazanie innej płci niż "kobieta" lub "mężczyzna". Ponadto, w odniesieniu do osób, które zawarły jednopłciowy związek małżeński za granicą, zaapelował o zapewnienie odpowiedniej informacji o tym, jak powinien zostać wypełniony formularz spisowy.

Rzecznik wskazał również, iż obecny formularz spisowy, blokując niepolskie znaki diakrytyczne nie tylko utrudnia członkom mniejszości narodowych i etnicznych korzystanie z własnych praw, ale także uniemożliwia udzielanie dokładnych, wyczerpujących i zgodnych z prawdą odpowiedzi i tym samym staje w sprzeczności z art. 28 ust 1 ww. ustawy o Narodowym Spisie Powszechnym ludności i mieszkań w 2021 r. Jak podnoszą członkowie mniejszości, po wpisaniu innego symbolu niż znaki przyjęte w polskim alfabecie formularz informuje, że dane pole zawiera "niedozwolone znaki". Takie działanie może nosić znamiona dyskryminacji ze względu na narodowość lub pochodzenie etniczne i skutecznie zniechęcać członków mniejszości pragnących poddać się obowiązkowi spisowemu.

Kolejnym problemem sygnalizowanym przez członków mniejszości narodowych i etnicznych jest niekompletny katalog materiałów promocyjnych skierowanych do mniejszości narodowych i etnicznych zamieszczony na stronie internetowej spisu powszechnego. Zawężanie katalogu materiałów mających na celu wypromowanie spisu wśród grup mniejszościowych do kilku tylko mniejszości budzi obawy RPO i może wpłynąć na zaniżenie deklarowanej liczby członków mniejszości deklarujących swoją przynależność narodową bądź etniczną w spisie powszechnym.

Rzecznik zwrócił się do Prezesa GUS z prośbą o przedstawienie stanowiska w sprawie.

 

Wystąpienie dołączone do tego dokumentu:

Data odpowiedzi:

Opis odpowiedzi:

Prezes Głównego Urzędu Statystycznego w piśmie z 6 maja 2021 r. poinformował, że GUS w zakresie działań umożliwiających spis osobom ze szczególnymi potrzebami nawiązał współpracę z Polskim Związkiem Głuchych oraz Polskim Związkiem Niewidomych. Prowadzone są również działania lokalne i regionalne w tym zakresie. W zakresie dostosowania aplikacji do samospisu dla potrzeb osób niewidomych aplikacja spisowa spełnia około 30 warunków WCAG z 40. Najważniejszym zagadnieniem jest możliwość obsługi formularza spisowego z poziomu klawiatury. GUS rozpoczął już prace dotyczące dostosowania aplikacji dla osób niewidomych oraz osób niedowidzących. Od 1 czerwca br. będzie możliwość obsługi formularza spisowego z poziomu klawiatury. Prezes GUS wyjaśnił także, że w Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań nie jest badany temat dotyczący tożsamości płciowej. W celu ujednolicenia przekazywanych danych przewiduje się dwie możliwe opcje „mężczyzna”/”kobieta” i nie dopuszcza się danych nieustalonych. W przypadku osób pozostających w jednopłciowych związkach małżeńskich zawartych za granicą udostępniony formularz spisowy nie blokuje możliwości określenia stanu cywilnego przez te osoby. Pomimo braku nazwy dla kategorii stanu cywilnego odpowiadającej sytuacji ww. osób, w formularzu spisowym mają one możliwość zaznaczenia odpowiedzi „żonaty/zamężna”, która będzie uznana przez statystykę publiczną za zgodną z prawdą. Ponadto Prezes ZUS wskazał, iż w aplikacji spisowej została wprowadzona możliwość wpisywania znaków diakrytycznych w imieniu i nazwisku.